مدونای فیلسوف

گفتگوی دی ولت با دانیل کوهن بندیت در باره ی هانا آرنت

برگردان علی محمد طباطبایی

هانا آرنت در 14 اکتبر 1906 از پدر و مادری روسی و یهودی تبار به دنیا آمد. او در دانشگاه ماربورگ به تحصیل الهیات پرداخت، مکانی که در آن با مارتین هایدگر آشنا گردید و دلبسته ی او شد. وی سپس در دانشگاه هایدلبرگ و زیر نظر کارل یاسپرس تحصیلات خود را ادامه داد. آرنت پس از دستگیری توسط گشتاپو به خاطر انجام تحقیقات در باره تبلیغات یهودستیزانه به پاریس گریخت. وی در آنجا با کمونیستی آلمانی به نام هاینریش بلوشر ملاقات نمود ، شخصی که بعداً شوهر او گردید. پس از این که این دو تحت مراقبت های پلیس قرار گرفتند راه فرار به ایالت متحده را انتخاب نموده و موفق شدند. آرنت پس از به دست آوردن شهروندی آمریکایی حرفه ی خبرنگاری و تحقیقات دانشگاهی را دنبال نمود. گزارش های او برای نیویورکر در باره ی محاکمه ی آیشمن در اورشلیم در 1960 مبنای مناقشه برانگیز ترین کتاب او گردید. آرنت که برای بررسی و پژوهش هایش در باره ی حکومت خودکامه بسیار مشهور است یکی از مطرح ترین روشنفکران قرن 20 به حساب می آید. وی در سال 1975 چشم از جهان فرو بست.

دانیل کوهن بندیت در 1945 در Montauban  در فرانسه به دنیا آمد و سپس دوران کودکی و نوجوانی خود را در آلمان گذراند. او یکی از رهبران اصلی انقلاب دانشجویی ماه می 1968 در پاریس بود. وی همچنین از اعضای رادیکال محفل Spotni Scene در فرانکفورت در دهه ی 70 بود. در آنجا وی سردبیری نشریه ی مشهور Pflasterstarnd را به عهده گرفت. در 1945 دانیل کوهن بندیت به حزب سبزها پیوست و در حال حاضر از شخصیت های مطرح سبز ها در پارلمان اروپا است.

دی ولت: در زمانی که شما در 1968 هنوز هم یک چپگرای افراطی واقعی بودید هانا آرنت چه جایگاهی در اندیشه ی شما داشت؟

کوهن بندیت: از آنجا که وی از دوستان نزدیک خانوادگی ما بود پاسخ به سوال شما کمی دشوار است. من از همان دوران کودکی او را می شناختم و از نظریه های او آگاه بودم. او پس از مهاجرت در 1934 همراه با والدین من به گروهی از روشنفکران در پاریس متعلق بود که از جمله افراد دیگر آنها می توانم والتر بنیامین و همسر او هاینریش بلوشر را نام ببرم. پدر من و بلوشر در ابتدای جنگ تحت نظر پلیس قرار گرفتند و همین هم باعث دوستی عمیق میان آن دو گردید. اما در پاسخ به سوال شما باید بگویم که در آن زمان هانا آرنت اندیشمندی که بر افکار من نفوذی داشته باشد نبود.

دی ولت: شما در چه زمانی با او شخصاً ملاقات کردید؟

کوهن بندیت: در هنگامی که او در 1958 در جلسه ای جهت ستایش از کارل یاسپرس که موفق به دریافت جایزه ی صلح ناشرین آلمانی شده بود سخنرانی کرد. در آن زمان پدر من تازه فوت کرده بود و او برای ملاقات با مادر من آمده بود. دفعه ی دوم من او را در محاکمه ی آشویتس (1) در فرانکفورت دیدم. من همراه با هم کلاسی های خودم آنجا بودم و او نیز اتفاقاً آنجا بود.

دی ولت: علاقه  و توجه بیشتر شما به آثار او از چه زمانی آغاز گردید؟

کوهن بندیت: در دهه ی هفتاد. یعنی هنگامی که مباحثه هایی در باره ی حکومت خودکامه همواره بیشتر و بیشتر ضرورت می یافت. هنگامی که من در 1968 به آلمان آمده و هنوز هم یک چپگرای ضد کمونیست بودم، از این که می دیدم تمایلی برای مقایسه میان کمونیسم و ناسیونال سوسیالیسم در آلمان وجود ندارد ـ یعنی آنچه ریشه در تاریخ این کشور دارد ـ بسیار متعجب شدم.

دی ولت: آیا استناد شما به « مبانی و خاستگاه های حکومت خود کامه » اثر هانا آرنت باعث ایجاد اختلاف میان شما و دوسانتان گردید؟

کوهن بندیت: از همان ابتدا با آنها اختلاف داشتم، زیرا هنگامی که من در 1968 از فرانسه تبیعد شدم، مطمئن بودم که علی رغم اعتقادات انقلابی ام، ترجیح می دهم که در آلمان غربی زندگی کنم و نه در جمهوری دموکرایتک آلمان. من در فرانسه و آلمان شرقی جوامعی بورژوازی ـ یعنی لقبی که درآن زمان به آنها داده بودند ـ می دیدم که نیازمند اصلاحات بودند اما رژیم های خودکامه به حساب نمی آمدند.

دی ولت: کتاب همیشه مناقشه برانگیز هانا آرنت « آیشمن در اورشلیم » برای شما چه اهمیت و معنایی داشت؟

کوهن بندیت: این که غول های بی شاخ و دم ساختن از نازی ها چندان کمکی به ما نخواهد کرد و این که دیوانه کننده ترین چیزی که باید توضیحی برای آن یافت این قضیه ای است که نازی ها همگی انسان های کاملاً عادی بودند. آیشمن فردی کاملاً معمولی بود که فقط می توانست در یک نظام تماماً خودکامه و به طور کامل نژادپرست به موقعیت قابل توجهی برسد و دست به کشتار جمعی بزند.

دی ولت: اما بعضی از ادعاهای آرنت در « آیشمن در اورشلیم » با واقعیت های تاریخی تطبیق نمی کند. برای مثال محکومیت و تخطئه ی کامل شوراهای یهود . . .

کوهن بندیت: با این وجود پرسش او در باره ی شوراهای یهود همچنان جای مطرح شدن دارد: چه زمانی یک انسان یک تحول را می پذیرد و در کدام نقطه انسان در برابر آن دست به مقاومت می زند؟ شاید آرنت با شوراهای یهود منصفانه برخورد نکرده است. اما پرسش بنیادین او هنوز هم موجه است: آیا همکاری کردن به طور کل درست بود؟ زیرا بالاخره این فقط خود یهودی ها نبودند که نمی خواستند نابودی را که به زودی با آن مواجه می شدند ببینند. هنگامی که دموکراسی های غربی در 1938 در مونیخ با هیتلر قرارداد صلح امضا کردند آنها نیز از درک توانایی های معدوم سازی که در آلمان ایجاد می شد ناتوان بودند. اساساً همین پرسش است که هنوز هم در اسرائیل مطرح است. بی عدالتی که اسرائیل نسبت به فلسطینی ها انجام می دهد با این احساس مرتبط است که آنها نمی خواهند دوباره سر و کارشان به همان وضعیت قبلی کشیده شود. به باور من این مسئله ای است که هنوز هم به قدر کفایت مورد بررسی قرار نگرفته، اما در هر حال مسئله ای است واقعی.           

دی ولت: موضع هانا آرنت در برابر صهیونیسم حقیقتاً پیچیده بود. او میان پذیرش و انکار آن در نوسان بود. آیا شما بازتابی از موضع شخصی خودتان را در برابر صهیونیسم در رویکرد آرنت تشخیص می دهید؟

کوهن بندیت: هانا آرنت دریافت که یهودی ها می خواهند بالاخره مکانی هم در این جهان داشته باشند که بتوانند در آن در صلح و آرامش و به عنوان یهودی زندگی کنند. این قسمی صهیونیسم ابتدایی است که من می توانم آن را در مورد انسان هایی درک کنم که از میانه ی وحشت هولوکاوست عبور کرده بودند. من پس از این دوره به دنیا آمده ام و به قول خودم یک A-Zionist هستم. یعنی نه موافق و نه مخالف آن. من می توانم این ایده را بپذیرم که یهودی ها می خواهند در اسرائیل زندگی کنند ـ اما من به عنوان یهودی شخصاً می خواهم یک یهودی سرگردان باقی بمانم. هانا آرنت در 1947 و 1948 پی برد که مطالبه ی کشوری به نام اسرائیل که بر خشونت و عملیات نظامی مبتنی باشد به وضعیت نزاع دائمی منجر خواهد شد. در عین حال جنگ شش روزه نیز بیان گر یک واقعیت بود: فقط یک کشور اسرائیل بیشتر وجود ندارد که آن هم علی رغم انتقادات بسیار در همبستگی کامل با مردم اسرائیل قرار دارد. اما آرنت خواهان نابودی مردم اسرائیل نبود.

دی ولت: اما کمی هم در مورد موضوعی دیگر یعنی هانا آرنت و مارتین هایدگر صحبت کنیم. می توانید این رابطه را برای ما توضیح دهید؟

کوهن بندیت: خیر! اما این همان موضوع زیبا در زندگی انسان ها است: عشق و سکس را نمی توان به طور معقول و فلسفی توضیح داد. من همیشه گفته ام: هانا آرنت مدونای فیلسوف است. و اگر از عقب آغاز کنیم: مدونا زنی بود که می گفت: من هر مردی را که خوشم بیاید به دست می آورم. چه مسیحی باشد ـ که او در ویدئوکلیپ مشهورش او را از صلیب پائین آورد ـ و یا هر کس دیگر، فرقی نمی کند. هانا آرنت یک فیلسوف سیاسی است که می تواند رادیکال بیندیشد. کسی که می تواند با اندیشه ی رادیکالش با استاد خود هایدگر به رقابت بپردازد و دیوانه وار هم عاشق او باشد. عشقی که برای همیشه ادامه یافت. این عشق عمیقاً در ذهن و تن او ریشه دوانده بود. بعضی از رابطه ها را اصلاً نمی شود توضیح داد و فقط باید آنها را پذیرفت.  

دی ولت: و در بازگشت به عالم سیاست

کوهن بندیت: ما تمام مدت در باره ی سیاست صحبت می کنیم. این چه توقع دیوانه کننده ای است که هانا آرنت می بایست رابطه ای داشته باشد که از جهت سیاسی اصولی باشد. در هر حال او همچنین دارای عشقی بود که به لحاظ سیاسی اصولی بود. مسئله ی بسیار جالب توجه در زندگی او این دو مرد هستند. یکی از آنها شوهر او بود، یک چپگرای افراطی پیشین که بعداً همچنان چپگرا ماند. کتاب « وضعیت انسانی » آرنت شدیداً تحت تاثیر هاینریش بلوشر نوشته شده است. آرنت نیز همیشه دارای درکی چپگرا از جامعه بود. او در باره ی دموکراسی در چهارچوب لیبرالی می اندیشید، اما در حوزه ی مسائل اجتماعی بسیار چپ بود. او می گفت که آمریکا به لحاظ سیاسی دموکرات است و به لحاظ اجتماعی خودکامه. و این حقیقت دارد! اگر شما به یکی از این حومه های شهری در آمریکا سری بزنید خواهید دید که کمونیسم متحقق شده است. برابری کمونیستی به طور کامل در اینجا به دست آمده است. برای کیلومتر ها انسان فقط رج های مشابه از خانه های مسکونی می بیند.      

دی ولت: و حالا که سخن به آمریکا رسید، به باور شما اگر اکنون هانا آرنت زنده بود در برابر اسلام گرایی چه واکنشی نشان می داد؟

کوهن بندیت: او می گفت که بنیادگرایی اسلامی شکلی از خودکامگی است و این که انسان باید برای رویارویی با آن توان لازم را داشته باشد و البته در عین حال او اسلام را به عنوان دینی برابر با ادیان دیگر می نگریست. اما او همچنین ممکن بود که بگوید تمامی ادیان در خود دارای لحظات حاکی از خودکامگی هستند و این که دموکراسی های ما در آزادی از قید دین به تکامل رسیده اند. این همان چیزی است که در برابر اسلام قرار گرفته است: آزادی مسلمان ها از دین که در نهایت به یک اسلام دگرگون شده و یک بی خدایی اسلامی خواهد انجامید. 

1: منظور محاکمه ای است که در 20 آگوست 1965 در فرانکفورت برگزار گردید و در آن 21 نفر از اعضای سابق اس اس که در آشویتس کار می کردند محاکمه شدند. مترجم.

گفتگوی اشپیگل با بازمانده ی آشویتس

ارنست دبلیو مایکل

برگردان علی محمد طباطبایی

وظیفه ی ارنست دبلیو مایکل در اردوگاه آشویتس صدور جواز مرگ بود، اما پس از پایان جنگ وی به تهیه ی گزارشهای خبری در باره ی دادگاه نورنبرگ پرداخت و آنها را با همان  شماره ی زندانی که در آشویتس به او داده شده بود امضا می کرد. سپس برای انجام یک گفتگو با هرمان گویرنگ (از رهبران نازی ها) دعوت از او به عمل آمد.

اشپیگل: آقای مایکل وقتی جنگ جهانی دوم آغاز شد برداشت شما از آن چه بود؟

مایکل: به خاطر دارم که دوم سپتامبر 1939 بود که سروکله ی یک افسر نازی در آستانه ی در منزل ما پیدا شد. او نگاهی به من انداخت و گفت: « ارنست مایکل ؟ ». من با حرکت سر جواب مثبت دادم. او سپس چنین گفت: « 6 صبح فردا در ایستگاه قطار خواهی بود ». من می خواستم سوالی از او بپرسم که او بلافاصله چنین ادامه داد: « خفه ! ». آن شب آخرین باری بود که من والدین خودم را دیدم. روز بعد مرا به اولین اردوگاه خود بردند. یعنی به فوورستن والد. در آنجا می بابست برای برداشت محصول سیب زمینی کار می کردیم. بعداً مرا به اردوگاه دیگری در پادربورن بردند.

اشپیگل: کار شما در آنجا چه بود؟

مایکل: هر جور کاری که فکرش را بکنید. آشغال جمع کردن، نظافت خیابانها. البته در آنجا با ما خیلی هم بدرفتاری نمی شد. حداقل در مقایسه با رفتاری که بعد ها در آشویتس شاهدش بودیم. فقط کافی بود که به سختی کار می کردیم. پس از تقریباً 9 ماه مرا به آشویتس آنهم در یک واگن حمل حیوانات بردند. این سفر 4 روز و 5 شب به طور انجامید. من پیش از آن چیزی در باره ی آشویتس نشنیده بودم. بنابراین نمی دانستم که برده شدن به آنجا چه معنایی می توانست داشته باشد. همه ی ما در یک چنین حال و هوای عجیبی قرار داشتیم.

اشپیگل: شما در گذشته جایی گفته بودید که علاقه ای به صحبت در باره ی آشویتس ندارید.

مایکل: آه، می دانید، در یک گفتگوی خصوصی خیلی هم البته بد نیست. اما من حقیقتاً علاقه ای به سخن گفتن علنی در باره ی آن ندارم. آشویتس واقعاً یک جهنم بود. راستش تا به امروز هم نمی دانم که من چگونه توانستم از آنجا جان سالم به در برم. 

اشپیگل: شما را به کدام قسمت از آشویتس بردند؟

مایکل: به مونوویتس، همانجایی که آنها کارخانه ای به نام بونا را ساختند که در آن کائوچوی مصنوعی به عمل می آوردند. یک روز یکی از اعضای اس اس ضربه ی سنگینی به سر من کوبید که جای زخم آن دچار عفونت شده و چرک کرد. بنابراین چاره ای نبود جز رفتن به بیمارستان اردوگاه. راستش تمامی زندانی ها از رفتن به آنجا به هر بهایی که بود پرهیز می کردند، زیرا کسی که سروکارش به آنجا کشیده می شد وضعیت خطرناکی برایش پیش می آمد. با این حال من هیچ انتخاب دیگری نداشتم. در همان حالی که من در بیمارستان بودم شخص موقری سروکله اش پیدا شد. او به دنبال کسی می گشت که خط خیلی خوبی داشته باشد که من هم داشتم.

اشپیگل: آنها شما را برای انجام چه کاری می خواستند؟

مایکل: وظیفه ی من ثبت اسناد و صدور جواز مرگ بود. البته علت هایی که ما برای مرگ زندانی ها می نوشتیم هرگز « اطاق گاز » نبود، بلکه مثلاً « ضعف جسمانی » یا « ایست قلبی » و از این قبیل بود.

اشپیگل: که البته این گونه عوارض نیز باعث مرگ بسیاری از زندانی ها می شد.

مایکل: بله، البته. بهترین دوست من والتر جلوی چشمان من در اردوگاه جان داد. من او را از مانهایم می شناختم. هر وقت که امروز از آشویتس صحبت می کنم تا حدی علتش این است که من پیش خود سوگند خورده بودم که این درد و رنج ها را هرگز نباید به فراموشی سپرد.

اشپیگل: پس از پایان جنگ شما اخبار دادگاه نورنبرگ را برای یک خبرگذاری جدید پوشش می دادید. آیا هرگز به خوانندگان خود بروز دادید که شما خودیکی از قربانی های آشویتس هستید؟

مایکل: بله، من مقاله های خود را با این عنوان امضا می کردم « خبرنگار ویژه ارنست مایکل، زندانی آشویتس به شماره ی 104995 ». من بقیه ی کار را به خود روزنامه ها محول می کردم که آیا تمایلی به استفاده از آن دارند یا خیر. بعضی از سردبیر ها مطلب را به همان شکل منتشر می کردند و البته بعضی هم نه.

اشپیگل: پوشش خبری یک گزارشگر از رویدادها باید تا حد ممکن بی طرفانه باشد و یقیناً خالی از احساسات فردی. آیا رعایت چنین شرطی برای شما دشوار نبود؟

مایکل: این حقیقت دارد که رعایت بی طرفی برای من عمل بسیار سختی بود، اما من حقیقتاً جانب انصاف را نگه می داشتم. میدانید که آنها همگی در آن دادگاه فقط چند متری آن طرف تر از من نشسته بودند: گورینگ، هس، کایتل، کالتن برونر، اشترایشر. گاهی هم پیش می آمد که من با تمام وجود دلم می خواست به طرف آنها جستی زده و همانجا خفه شان می کردم. من دائم از خود می پرسیدم: تو چطور توانستی با من چنین رفتاری داشته باشی؟ پدر و مادر من یا دوستم والتر به تو چه بدی کرده بودند؟ و بعد بالاخره یک روز وکیل گورینگ ناگهان در یکی از تنفس های دادگاه به طرف من آمد و گفت که گورینگ مایل است شخصاً با این زندانی آشویتس ارنست مایکل که مقاله هایش مرتب چاپ می شوند ملاقات کند.

اشپیگل: آیا بالاخره به شما این اجازه داده شده بود که با یکی از متهمین مصاحبه ای انجام دهید؟

مایکل: خیر، البته که نه. من به وکیل او قول داده بودم که حتی کلمه ای از آن گفتگوهای آن ملاقات را منتشر نکنم. به این ترتیب ما به سوی سلول گورینگ رفتیم. در باز شد و گورینگ در آستانه ی در با لبخندی بر گوشه ی لیش ظاهر گشت و به طرف من آمد که دست بدهد. در آن لحظه به ناگهان خشکم زد و قادر به حرکت نبودم. به دست او نگاه می کردم و سپس به صورتش و باز به دست او. آنگاه برگشتم و از سلول خارج شدم. نمی توانستم با این مرد دست دهم و چند کلامی صحبت کنم. این کار از توان من خارج بود.

اشپیگل: آیا بعدها از این که با او صحبت نکرده بودید پشیمان نشدید؟

مایکل: نه. این یک عکس العمل طبیعی بود. این مرد بالاترین مقام نازی بود که هنوز زنده بود. اما من امروز هم می توانم به خوبی حالت متحیر و حیرت زده ی گورینگ را در هنگامی که من بدون دست دادن با او از سلول خارج می شدم به خاطر بیاورم.  یک پلیس نظامی مرا تا بیرون مشایعت کرد. بله، این همان مصاحبه ی معروف من با گورینگ است و شرط می بندم که هیچ کس تا به حال چنین داستانی برای شما تعریف نکرده ، اینطور نیست؟       

پاسخی به یان بوروما و تیموتی گارتون اش

آخرین اظهار نظر پاسکال بروکنر در باره ی بحث تعدد فرهنگ ها

برگردان علی محمد طباطبایی

 

هرجدلی دارای ظرفیت و توان برای روشنگری است، حتی اگر باعث دلخوری و عصبانیت دیگران شود. جدلی که من در سایت های  signandsight.com وperlentaucher.de با اظهار نظرهایم در باره ی کتاب یان بوروما « جنایت در آمستردام » آغاز کردم که به سهم خود باعث برانگیختن عکس العمل های شدید بسیاری در ایالات متحده، اروپا و حتی اسرائیل و خاورمیانه گردید، به نظر می رسد که ازاین جهت بسیار آموزنده و روشنگرانه بوده است. اجازه می خواهم که نگاه کوتاهی به مواضع دو طرف داشته باشم. نویسنده و روشنفکر هلندی ـ انگلیسی یان بوروما در کتابی بسیار عالی در باره ی سرنوشت تساهل در هلند و قتل فیلم ساز و کارگردان اکنون مشهور شده تئو وان گوگ به دست یک مراکشی افراطی سیر زندگانی آیان هیرزی علی سومالیایی الاصل و عضو پارلمان هلند و کسی که خودش نیز به قتل تهدید شده بود را مورد بررسی قرار داده بود. تصویری که در اینجا بوروما به ما عرضه می کرد دارای ابهام و پیچیدگی هولناک بود. کتاب بوروما در حالی که شجاعت او را مورد تحسین قرار می داد، اما بلافاصله بی بصیرتی و تعصب هیرزی علی در باره ی مسئله ی حقوق بشر را محکوم می کرد، مواردی که به عقیده ی نویسنده ی کتاب باعث گمراهی هیرزی علی در مبارزه ی خود بر ضد دین شده بود. بوروما تحت ظاهری از یک گزارش واقعی سرزنش تمام عیاری را نثار او می کرد. علاوه بر آن یارن بوروما که توسط تیموتی گارتوش اش حمایت می گردید به دفاع از شخصیتی کاملا مناقشه برانگیز (یعنی طارق رمضان) پرداخته و در مقاله ای منتشره در 4 فرویه 2007 در نیویورک تایمز او را به عنوان تنها شریک جدی برای گفتگو در جبهه ی اسلام اصلاح طلب معرفی نمود.

مسئله ی اصلی مورد بحث این است که در بعضی کشورهای اروپایی اسلام به دومین دین رسمی تبدیل می شود. در نتیجه ی استفاده از حق برخورداری از آزادی دین در اروپا هر دینی و از جمله اسلام باید برای انجام فرایض دینی خود از جا و مکان شایسته و احترام دیگران برخوردار باشد و البته تحت این شرط که ادیان غیر اروپایی نیز باید قوانین مبتنی بر نظام جمهوری و فرهنگ سکولار این کشورها را مورد احترام و رعایت قرار داده و تقاضای یک جایگاه ویژه برای خود نداشته باشند، جایگاهی که از ادیان دیگر مضایقه می شود. و یا دین مورد نظر نباید تقاضای برخوردار شدن از حقوق انحصاری مانند استخرهای شنای زنانه مردانه و کلاس های ورزش جداگانه برای پسران و دختران را داشته باشد. یک موقعیت و شرایط پرتشنج بین المللی این معضل را در میان گرفته است. امروزه یک موج بنیادگرایی به اروپا نزدیک می شود، موجی که در تلاش دوباره مسلمان کردن جوامع اسلامی است که به نیم بند بودن متهم هستند و در نهایت قراردادن تمامی اروپای غیر مسلمان تحت قوانین پیامبر اسلام است. این نوکیشی توسط انواع گروه های کینه جو دنبال می شود، یعنی وهابی های سعودی، اخوان المسلمین و سلفی ها که تمامی آنها برای رسیدن به چنین هدفی با هم به رقابت برخاسته اند. تولد یک اسلام روشنفکر اروپایی در این شرایط و موقعیت است که اهمیت می یابد، شرایطی که به عنوان الگویی برای مسلمانان تمامی نقاط جهان مطرح خواهد بود.

تکرار می کنم: دو مسیر متفاوت در برابر ما گشوده است. اولین آنها که ملهم از سنت آنگلوساکسون است بر تفاوت های دقیق و صریح تاکید می کند و خود را بر مبنای رعایت و احترام وابستگی های دینی استوار می سازد. در این خصوص کانادای مبتنی بر تعدد فرهنگ ها نمونه ی اصلی برای مراجعه است. دیگری، که بیشتر ملهم از انقلاب فرانسه است مبتنی است بر جدایی بسیار دقیق کلیسا و دولت و تبعیت عقاید و باورها از قوانین مدنی. اگر همانگونه که تیموتی گارتون اش به درستی اشاره می کند هردوی این مدل ها در حال حاضر در معرض بحران قرار گرفته اند، به نظر من چنین می رسد که از تمامی جهت ها اصول سکولاریسم هنوز هم به عنوان بهترین جهت یابی باقی مانده است.

فرانسه ی معاصر و مدرن در نبرد بر ضد کلیسای کاتولیک شکل گرفته است و نسبت به تعصبگرایی دینی شدیدا حساس باقی مانده است. به عقیده ی من این که ژاک شیراک با حمایت کمیسیونی به ریاست برنارد استازی قانونی را برای ممنوع کردن حمل نمادهای دینی در مدارس و نهادهای عمومی به مجلس فرستاد عمل کاملا درستی بود. این ابتکار عمل به سهولت و با تعداد اندکی صدای مخالف به تصویب رسید. از جمله حامیان آن اکثریتی از زنان مسلمان فرانسوی بودند که خواهان نگهداری و محافظت از آزادی خود بودند و در میان آنها می توان از  Fadela Amara   نام برد که همراه با محمد عبدی انجمن Banlieue را تاسیس کردند که شعار اصلی آن « نه روسپی و نه برده » بود.

آبه گرگوری (Abbe Gregorie) در دوره ی انقلاب می گفت: « در نزاع میان ضعیف و قوی، آزادی به سرکوب ضعیف کمک می کند، در حالی که قانون آنها را در پناه خود می گیرد ». این کاملا حقیقت دارد که بسیاری از سیاستمداران انگلیسی، هلندی و آلمانی که از زیاده روی هایی که پوشیدن حجاب اسلامی به آنها میدان می داد شوکه شده بودند، اکنون قوانین مشابهی را در نظر گرفته اند تا حمل نمادهای دینی را در محوطه های عمومی ممنوع گردانند. جدایی میان قلمروی معنوی و دنیوی باید به طور جدی و دقیق رعایت شود، و باور های دینی باید خودشان را به حوزه ی خصوصی محدود کنند.

محکوم کردن تروریسم کافی نیست. آن دینی که تروریسم را بار می آورد و تروریسم خود را درست یا غلط بر مبنای آن قرار می دهد، نیز باید اصلاح شود. آیا می توان بدون رجوع به دگم های کلیسای کاتولیک، تفتیش عقاید، سوزاندن جادوگران، جنگ های صلیبی و محکومیت بدعت گذاران و ملحدین را درک کرد؟ اکنون نوبت اسلام است که آنچه مسیحیت از قرن 15 تجربه می کند را از سر بگذراند: یعنی خود را به دست مدرنیته سپردن و با ذهنیت های معاصر تطبیق یافتن. اغلب فراموش می شود که مبارزه بر علیه کلیسا در اروپا نبردی از فرقه گرایی هولناک بود، همراه با خشونت های بی سابقه از هر دو طرف. کلیسا ها به آتش کشیده شدند، کشیش ها، اسقف ها و راهبه ها به دار آویخته شده یا گردن زده شدند، املاک کلیسا مصادره گردید. اما سرانجام این نبرد ما را از انقیاد روحانیون آزاد ساخت و کلیسای روم و شاخه های مختلف مذهب پروتستان را مجبور به محدود ساختن جاه طلبی هایشان کرده و به سرپرستی نظم اجتماع و حکومت کردن بر نه فقط وجدان های مردم که بر حتی بدن هایشان پایان داد. دلیلی وجود ندارد که اسلام هنگامی که به فضای غرب دموکرات وارد می شود از این جنبش سکولارخواهی بگریزد و از حقوق انحصاری برخوردار گردد که از مذاهب دیگر مضایقه شده است.

به همین خاطر است که من همچنان به ترجیح دادن موضع آیان هیرزی علی بر طارق رمضان ادامه می دهم، حتی اکنون که او (طارق رمضان) دوست قابل اطمینانی برای تساهل شده است و پیامبر جدیدی برای مبارزه با سرمایه داری. یان بوروما در توصیف تحسین آمیز خود از رمضان ـ که علی رغم بعضی ملاحظات جزیی به شرح حال قدیسین بیشتر شباهت دارد ـ معهذا برخی ویژگی های نگران کننده ای از قهرمان جدید خود را آشکار می سازد. من فقط می خواهم به یکی از آنها اشاره کنم. طارق رمضان در حالی که احساس زنانه از حجب و حیا را تبلیغ می کند پیشنهاد می نماید که زنان مسلمان باید از دست دادن به مردان و استفاده از استخرهای شنای مختلط خودداری کنند. او اظهار می دارد که خودش با زنان دست می دهد. بله، شما درست می خوانید: در سال 2007 یک واعظ مسلمان « مترقی » و ادعایی که برای موضع و اندیشه ی ضدلیبرال خودش موفق به کسب حمایت تمامی چپ افراطی فرانسه شده است، بی پروایی را به آنجا می رساند که اعتراف کند او با زنها دست هم می دهد! لابد باید بلافاصله به خاطر این کار شجاعانه ی او، مسئولیت وزیر امور بانوان را به او ببخشیم.

یان بوروما در پاسخ به مقاله ی من استدلال می کند که چون بیمارستان های مسیحی و یهودی وجود دارد، پس بیمارستان های مسلمان ها نیز امری پذیرفتنی است. او به همین ترتیب وجود سواحل مخصوص زنان مسلمان را با این استدلال که سواحل لختی ها هم وجود دارد موجه جلوه می دهد و تفاوت را صرفا موضوعی مربوط به سلیقه می داند. Necla Kelek  به درستی اشاره کرده است که هدف اسلام گرایان ایجاد یک جدایی کامل میان زنان و مردان در سرتاسر جامعه است، مثلا در بخش پزشکی و درمان و یا آموزش و اوقات فراغت، تا در نهایت رژیمی مبتنی بر آپارتاید را در داخل جوامع باز و آنهم به طور داوطلبانه مستقر سازند. مسئله ی این نوع دفاع از تعدد فرهنگ ها و آنهم در نام تساهل کاملا روشن است: این روش به برچیدن جهان مشترک و متعارف ختم خواهد شد. از حق متفاوت بودن به سرعت به متفاوت بودن حق می رسیم که در آن مومنین از آلوده شدن به فرهنگ بی خدایان و بنابراین در برابر اندیشه ها و رفتار ناپاک باید محافظت بشوند.

یافتن حد اقل یک نقطه ی مشترک با مقاله ی تیموتی گارتون اش در گاردین (14 مارچ 2007) برای من بسیار مسرت بخش بود. او می نویسد: « اگر ما مخالفین مسلمان را نادیده بگیریم دچار خطای مهلکی شده ایم ». در اینجا باید اضافه کنم که مباحثه ی ما صرفا به انتخاب یکی از این دو، یعنی آیان هیرزی علی یا طارق رمضان به پایان نمی رسد. در آفریقای شمالی، خاورمیانه، ایران و فرانسه تعداد بیشماری عالم الهیات، مدیران مساجد و روشنفکران مسلمان وجود دارد که در مخالفت با نفوذ افراط گرایان برداشت های واقعی و تازه ای از اسلام را مطرح ساخته اند.

در این خصوص مایلم به یک اثر بنیادی اشاره کنم: « انقلاب دینی چیست؟ » اثر متفکر ایرانی داریوش شایگان متخصص صوفیسم و هندوئیسم. در این کتاب شایگان نشان می دهد که به قدرت رسیدن آیت الله خمینی در تهران به « آلوده شدن سنت به ایدئولوژی » ختم گردید، یعنی به انقیاد فلسفه های تاریخ درآمدن وحی الهی که در نهایت به خشکیدن فرهنگ اسلامی خواهد انجامید. ظاهرا برای رسیدن و یافتن اندیشمندان نوآوری مانند شایگان رسانه های ما بیش از اندازه کند هستند.

به نظر من این یک خطای فاحش است که گفتگو را با محافظه کاران آغاز کنیم و آنهم به این دلیل که آنها به طور علنی تبلیغ به جهاد نمی کنند. در اینجا از این احتمال که اسلام در معرض اصلاحات قرار گیرد صرف نظر شده و به پرهیز از خشونت رضایت داده شده است. لیکن ترجیح دادن بنیادگرایی معاصر به تروریسم این مخاطره را در بر دارد که دچار هردوی آنها با هم بشویم: سخت کیشی (ارتودوکسی) و افراط گرایی، مردان ریشو و جنگجویان انتحاری، واعظین اهل تحریک و بمب ها، طاعون و وبا. در هر حال مگر نه این که رژیم تاریک اندیش عربستان سعودی از ظهور القاعده جلوگیری نکرد.

این موضع که توسط ترس و دل مشغولی های کوتاه مدت دیکته شده است، همان موضعی است که دولت کارگر انگلیس انتخاب نمود، هرچند که فعلا آن را مورد تردید قرار داده است. و البته نیکولاس سارکوزی نیز همان را برگزید، هنگامی که از پیوستن بنیادگرایان در UOIF (اتحادیه سازمان های اسلامی فرانسه) که به اخوان المسلمین بسیار نزدیک هستند به سازمانی به نام Conseil Francais du Culte Musulman حمایت نمود.

آنچه در اینجا در مخاطره قرار می گیرد این احتمال و امکان است که اسلام بتواند ـ مانند کلیسای روم در دوره ی شورای دوم واتیکان ـ خود را با نگاهی واقع بینانه و با توجه به مسائل روز ارزیابی کند، و با دیدی انتقادی ورود خود به قرن چهاردمش و به ویژه رابطه ای که با خشونت دارد و آرزویش برای سطله بر جهان را مورد بررسی مجدد قرار دهد. تیموتی گارتون اش و یان بوروما یقینا موافق هستند که نبرد بر علیه بنیادگرایی نمی تواند بدون شرکت خود مسلمانان به جایی برسد، زیرا خود آنها هستند که قربانیان اصلی را تشکیل می دهند. معتدل ترین و هشیار ترین آنها هستند که اکنون یاری خود را عرضه می کنند. موضوع برای ما چنان جدی است که اجازه نمی دهد روش ها یا متحدین خود را اشتباهی بگیریم.

A reply to Ian Buruma and Timoty Garton Ash by Pascal Bruckner.

http://www.signandsight.com/features/1263.html

نگاهی نو به بوف کور و صادق هدایت

علی محمد طباطبایی

منتشر شده به تاریخ 22 اسفند 1380 در سایت ایران امروز

مقاله ی آقای دکتر عباس احمدی در سایت خبری گویا در باره ی بوف کور اثر نویسنده ی شهیر صادق هدایت مرا به نوشتن این مطلب کوتاه ترغیب نمود. هدایت در دوره ی نوجوانی من همچون برای بسیاری دیگر شاخص ترین و اثرگذارترین نویسنده محسوب می شد.

هیچ دانان، همه چیز دانان و آشتی جویان

ریچارد داوکینز

برگردان علی محمد طباطبایی

 

انسان های دیندار به هنگام رویارویی با علم به سه گروه کلی تقسیم می شوند. من مایلم آنها را با این اصطلاح ها نامگذاری کنم: هیچ دانان، همه چیز دانان و آشتی جویان. حدس من آن است که دکتر جان هابگوود اسقف اعظم یورک احتمالا به گروه سوم متعلق است، بنابراین من باید با پرداختن به این گروه بحث خود را آغاز کنم.

آشتی جویان به درستی با این واقعیت کنار آمده اند که دین نمی تواند با علم در زمین خودش به رقابت بپردازد. به عقیده ی آنها میان علم و دین مبارزه ای در جریان نیست، زیرا آنها هرکدام در باره ی موضوعات مختلفی هستند. روایت انجیلی از منشا جهان (منشا حیات، تنوع گونه ها و منشا انسان) ـ اکنون دیگر روشن شده است که همگی غیر واقعی بوده است.

آشتی جویان با این موضوع دشواری ندارند، زیرا به باور آنها پرسش از واقعی بودن داستان های انجیلی به شدت ابتدایی و تقریبا نشان دهنده ی کج سلیقگی است. البته از نظر آنها داستان های انجیلی واقعی هستند اما واقعی نه در معنای تحت الفظی آن، زیرا علم و دین برای سلطه بر یک قلمرو به رقابت جویی نمی پردازند، بلکه هرکدامشان به مسائل متفاوتی مربوط می گردند. هردوی آنها واقعی هستند، اما هرکدام به شیوه ی خودشان.

یکی از اصطلاح های مورد علاقه و کاملا بی معنای آنها « گستره ی دینی » است. شما با این اصطلاح در این قبیل اظهارنظر ها برخورد می کنید: « علم تا آنجا که به خودش مربوط است بسیار خوب است، اما علم گستره ی دینی را از نظر دور می دارد ».

هیچ دانان یا بنیادگرایان از یک جهت با صداقت بیشتر رفتار می کنند. آنها به تاریخ به درستی برخورد می کنند و تشخیص می دهند که تا همین اواخر یکی از کارکردهای اصلی دین نقش علمی آن بود: تبیین هستی، جهان، زندگی. در نگاهی تاریخی بیشتر ادیان دارای کیهان شناسی و زیست شناسی اند. تصور من این است که اگر شما امروز از مردم این پرسش را مطرح کنید که چه توجیهی برای اعتقاد خود به خدا دارند پاسخ خواهند داد که چون چنین باوری علمی است. بیشتر مردم به عقیده ی من بر این اندیشه اند که شما برای تبیین وجود جهان و به ویژه تبیین حیات محتاج به (باور به) خدا هستید. هرچند آنها اشتباه می کنند، اما نظام آموزشی ما به طریقی است که بسیاری واقعیت را نمی دانند.

آنها نسبت به تاریخ نیز با صداقت برخورد می کنند، زیرا می دانند که نمی توان از دخالت علمی دینی گریخت. جهان بدون خدا کاملا از جهانی که در آن خدایی وجود دارد متفاوت خواهد بود. در یک علم فیزیک یا زیست شناسی که خدایی وجود دارد دیدگاه ها نسبت به همه چیز فرق خواهد داشت. به این ترتیب اغلب ادعاهای بنیادین دین علمی هستند. دین یک نظریه ی علمی است.

من گاهی متهم به عدم بردباری خودپسندانه در برخوردهای خود با طرفداران نظریه خلقت باوری می شوم. خودپسندی صفتی نامطلوب است و من باید متنفر باشم از این که نسبت به من این گونه اندیشه شود. اما مرزهایی هم وجود دارد. مقایسه ای که به دنبال می آید برای آن که بدانیم وقتی از کسی که یک محقق پیگیر تکامل است خواسته می شود که با طرفداران نظریه ی خلقت باوری به بحث بپردازد چه احساسی خواهد داشت مقایسه ی منصفانه ای است. تصور کنید که شما یک محقق تاریخ باستان هستید که عمر خود را با مطالعه و بررسی بسیار مبسوط در تاریخ روم سپری کره اید. و حالا کسی که مدرک او مهندسی علوم دریایی است یا در موسیقی قرون وسطایی تخصص دارد می آید و سعی می کند به شما ثابت کند که اصلا چیزی به نام روم وجود نداشته است. آیا برای شما فرونشاندن ناشکیبایی تان دشوار نیست؟ و آیا این شباهتی به خودپسندی دارد؟ 

گروه سوم یا همه چیز دانان (من با بی مهری آنها را چنین می نامم زیرا موضع آنها از نظر من ارباب منشانه است) بر این اندیشه اند که دین برای مردم خوب است و شاید حتی برای جامعه. و شاید از این جهت خوب است که دین آنها را در رویدادهایی مانند مرگ نزدیکان و مصیبت هایشان تسلی می دهد، زیرا دین برای جامعه به منزله ی اصول اخلاقی است.

این که باورهای فعلی دین حقیقت دارد یا ندارد از نظر آنها مهم نیست. شایداصلا خدایی هم وجود نداشته باشد. ما انسان های فرهیخته می دانیم که نشانه های بسیار اندکی برای اثبات او وجود دارد، چه رسد به موضوعاتی از قبیل زایش مسیح از مریم باکره یا رستاخیز. موضوع کم اهمیت عدم وجود احتمالی خداوند را می توان به خاطر خیر اجتماعی بزرگتر آن نادیده گرفت. من نیاز بیشتری به پرداختن به این گروه نمی بینم زیرا آنها ادعایی در باره ی شرکت در حقیقت علمی ندارند.

اکنون باید به آشتی جویان بازگردیم. استدلالی که آنها مطرح می کنند یقینا ارزش بررسی بیشتری دارد. به باور من باید به این نتیجه برسیم که استدلال آنها از دو گروه دیگر اندکی مهم تر است. خدا یک مرد کهنسال با ریش سفید که در آسمان نشسته باشد نیست. اما بالاخره چیست؟ و اکنون نوبت به سخنان دوپهلویی می رسد که بسیار متنوع هم هستند: « خدا در آن بیرون نیست، بلکه در دورن خود ما است »، « خدا دلیل وجود همه ی چیزهای دیگر است »، « خداوند جوهر حیات است »، « خداوند جهان است »، « آیا شما به جهان اعتقاد ندارید؟ »، « البته که به جهان باور دارم »، « پس شما به خدا هم باور دارید »، « خداوند عشق است، آیا به عشق باور ندارید؟ »، « بله، پس شما به خدا هم باور دارید ».

فیزیکدانان معاصر هنگامی که در باره ی پرسش هایی از قبیل چرا انفجار بزرگ اولیه به وقوع پیوسته، چرا قوانین فیزیک همین هستند که هستند و نه قوانین دیگری، چرا اصلا جهان وجود دارد و امثالهم گاهی تا اندازه ای به سخنان خود رنگ و لعاب عرفانی می زنند. بعضی اوقات فیزیکدانها به این سخن توسل می جویند که در جهان یک جوهر درونی معما گونه وجود دارد که ما از آن سر در نمی آوریم و شاید هرگز هم موفق به شناخت آن نشویم و شاید حتی ادعا کرده و بگویند که این معمای درونی نام دیگری است برای خدا. و یا همانگونه که اخیرا استیون هاوکینز گفته اگر بتوانیم از این اسرار سردربیاوریم شاید بتوانیم به درون ذهن خدا هم وارد شویم.

مشکل اینجاست که خدا در این مفهوم پیچیده ی فیزیکی هیچ شباهتی به خدای انجیل یا ادیان دیگر ندارد. وقتی یک فیزیکدان می گوید خدا نام دیگری برای ثابت پلانک است یا خدا یک سوپر استرینگ است ما باید آن را به عنوان یک روش بدیع استعاری برای گفتن این که طبیعت سوپر استرینگ یا ارزش ثابت پلانک یک معمای تمام کمال است تلقی کنیم و علی الظاهر کمترین ارتباطی با موجودی که می توان گناهان ما را ببخشد، به دعاهای ما گوش دهد و آن کسی که به خواندن نماز در سر وقت یا به کامل بودن پوشش بدن انسان اهمیت می هد ندارد یا به آن وجودی که قادر است مجازات مرگ را بر پسر خودش روا دارد تا تمامی گناهان مردم جهان، چه آنها که قبلا متولد شده اند و چه آنها که بعدا به دنیا می آیند بخشیده شود. 

دقیقا همین را می توان در مورد تلاش هایی برای یکی دانستن انفجار بزرگ اولیه در کیهان شناسی جدید با افسانه ی سفر پیدایش در انجیل ادعا نمود. میان اندیشه های فیزیک مدرن و افسانه های خلقت بابلی ها و یهودی هایی که به ما به ارث رسیده است فقط شباهتی بسیار ناچیز وجود دارد.

آشتی جویان در باره ی بخش هایی از تعالیم دینی که زمانی حقایق مسلم دینی و علمی به حساب می آمدند چه می گویند: آفرینش جهان و آفرینش حیات، معجزه های گوناگون انجیل عهد قدیم و جدید، بقا پس از مرگ، به دنیا آمدن فرزند از دختری باکره؟ این حکایت ها توسط آشتی جویان به افسانه های اخلاقی مشابه با آنچه Aesop (1) یا هانس کریستین اندرسن نوشته اند تبدیل می شوند. البته در این هیچ اشکالی نیست، لیکن این که آنها هرگز اعتراف نمی کنند که آنچه واقعا با این افسانه ها انجام می دهند همین است بسیار آزارنده است.       

برای مثال من اخیرا سخنان خاخام اعظم سر امانوئل جاکوبوویتس را در باره ی زشتی های نژادپرستی می شنیدم. نژادپرستی زشت است و حتی مستحق استدلال بسیار بهتری از آنچه خاخام اعظم می گوید. وی چنین استدلال می کرد که آدم و حوا اجداد تمامی نوع بشر اند. از این رو تمامی انسان ها به یک نژاد یعنی به نژاد بشری متعلق هستند.

منظور از به کار بردن چنین استدلالی چه می تواند باشد؟ خاخام اعظم مردی فرهیخته است و ظاهرا اعتقادی هم به آدم و حوا ندارد بنابراین فکر می کند که در باره ی چه سخن می گوید؟ قاعدتا او باید آدم و حوا را به عنوان یک حکایت اخلاقی مورد استفاده قرار داده باشد، مانند به کار بردن قصه ی سیندرلا برای با مثال توضیح دادن بعضی موعظه های اخلاقی در خورد تحسین.

احساس من این است که روحانیون ما چنان به استفاده از حکایت های انجیل به عنوان داستان های اخلاقی عادت کرده اند که تفاوت میان واقعیت و تخیل را از یاد برده اند. این درست مانند آن است که وقتی در یک سریال پرطرفدار تلویزیونی شخصیت محبوبی مطابق با فیلمنامه می میرد، برای دوستان دیگرمان که علاقمند به آن شخصیت بودند کارت تسلیت بفرستیم.   

به عنوان یکی از طرفداران نظریه های داروین من هنگامی که دین را مورد مشاهده قرار می دهم چیزی در آن وجود دارد که مرا تحت تاثیر قرار می دهد. دین الگویی از وراثت را نشان می دهد که به باور من با وراثت ژنتیکی مشابه است. اکثریت عظیمی از مردم به یک دین بخصوص ایمان دارند و به آن وابسته اند و در جهان صدها فرقه های دینی مختلف وجود دارد و هر فرد مومنی فقط به یکی از آنها وفادار است.

در میان تمامی این فرقه های دینی در جهان ما متوجه یک هماهنگی غیر عادی می شویم: اکثریت چشمگیر مردم دقیقا همان فرقه ی دینی را انتخاب می کند که والدین آنها به آن تعلق دارد و نه آن فرقه ای که دارای بهترین گواه مورد تایید آنها است یا دارای بهترین معجزات است یا بهترین اصول اخلاقی را دارد یا صاحب بهترین کلیساهای جامع و بهترین شیشه کاری های رنگی یا بهترین موسیقی ها است: وقتی باید از میان دین های موجود یکی انتخاب شود به نظر می رسد که هنر و فضیلت های بالقوه ی آنها در مقایسه با مسئله وراثت اصلا اهمیتی ندارد.

این واقعیتی غیر قابل تردید است به طوری که هیچکس نمی تواند آن را جدا انکار کند. با این وجود مردم با علم به دانستن کامل سرشت تصادفی وراثت به طریقی خود را مهار می کنند تا بتوانند به دین های « خود » باور داشته باشند و آنهم غالبا با چنان تعصبی که حتی حاضراند انسان هایی را به قتل برسانند که از دین های دیگر پیروی می کنند.

حقایق در باره ی کیهان در همه جای جهان به یک اندازه صادق است. آنها در پاکستان، افغانستان، لهستان یا نروژ با هم هیچ تفاوتی ندارند. با این حال ما ظاهرا آماده ایم بپذیریم که دینی که ما انتخاب کرده ایم موضوعی است مربوط به حادثه ای جغرافیایی.

اگر از مردم بپرسید که چرا آنها از حقیقت دین خود کاملا متقاعد شده اند آنها به وراثت متوسل نمی شوند. چنین تلقی بیش از اندازه ابلهانه است. آنها به شواهد هم مراجعه نمی کنند. اصلا چنین حقایقی برای آنها وجود ندارد و امروزه افراد تحصیل کرده نیز به این موضوع معترف اند، آنها به ایمان است که مراجعه می کنند. ایمان فرار کردن از بار مسئولیت پاسخ است، بهانه ای عظیم برای فرار از نیاز به اندیشیدن و ارزیابی شواهد. ایمان باور است، و آنهم با وجود فقدان شواهد ( و شاید اصلا به خاطر عدم وجود شواهد). بدترین چیز آن است که انسان های دیگر نیز موظف به رعایت از آن شده اند، یعنی موظف به رفتار ملایم با آنها.

اگر یک قصاب به هنگام کار معمول خود از قوانین مربوط به سوء رفتار با حیوانات پیروی نکند تحت پیگرد قانون قرار گرفته و مجازات می شود. اما اگر او شکوه کند که رفتار بد او از جمله ضروریات ایمان دینی او است ما با پوزش از او اجازه می دهیم که به کار خودش ادامه دهد. اما اگر آن قصاب هر دلیل دیگری می آورد می بایست با استدلال منطقی از آن دفاع می کرد. موضوع اینجاست که چون مسئله ی او ایمان است باید مورد رعایت و احترام دیگران قرار گیرد وگرنه انسان متهم به جریحه دار کردن حقوق انسانی او   می شود.

حتی آنهایی که ایمان دینی ندارند چنان افکارشان دستکاری می شود که ایمان دیگران را رعایت کنند. هنگامی که رهبران جوامع به اصطلاح مسلمان در رسانه ها از به قتل رساندن سلمان رشدی حمایت می کنند، آنها آشکارا مرتکب تحریک دیگران به انجام جنایت می شوند ـ جرمی که آنها برای آن و به طور معمول می بایست تحت تعقیب قانون قرار گرفته و احتمالا زندانی شوند. اما آیا کسی آنها را توقیف هم کرده است؟ خیر، زیرا جامعه سکولار ما ایمان دینی آنها را رعایت می کند و اگر احساسات آنها جریحه دار شده و به آنها توهین شود با آنها همدردی نشان می دهند. اما من شخصا چنین نیستم. من حاضرم به دیدگاه های شما احترام بگذارم، اگر شما بتوانید توجیهی برای آنها داشته باشید. اما اگر تنها دلیل موجه شما برای دیدگاه هایتان این است چون شما به آنها ایمان دارید، من به آنها احترام نخواهم گذارد.

مایلم بحث خود را در بازگشت به علم به پایان برم. غالبا، بخصوص توسط آشتی جویان گفته می شود که علی رغم آن که شواهدی دال بر وجود خدا در دست نداریم، اما هیچ گواهی هم در رد و انکار او وجود ندارد، پس بهترین کار حفظ کردن گشودگی ذهن و پیوستن به لاادری ها است.

در نظر اول چنین رویکردی موضعی آسیب ناپذیر به نظر می آید، حد اقل در مفهوم سستی که از شرط بندی معروف پاسکال (2) مستفاد می شود. اما در نگاهی عمیق تر به نظر نوعی شانه خالی کردن است، زیرا همین را می توان در باره ی بابانوئل و پری دریایی هم ادعا نمود. شاید در انتهای باغ ما پری هایی زندگی می کنند. هیچ شواهدی دال بر وجود آنها در کار نیست، اما نمی توان ثابت کرد که آنها وجود هم ندارند، بنابراین نباید در مورد پری ها موضعی لاادری انتخاب کنیم؟

مشکل ما بااستدلال لاادری این است که آن را می توان در مورد هر چیز دیگری هم به کار برد. تعداد نامتناهی از باورهای فرضی وجود دارد که می توانیم بدون آن که قادر به ابطال آنها باشیم از آنها دفاع کنیم. در مجموع مردم به بیشتر آنها اعتقاد ندارند، از جمله به پری ها، تک شاخ ها، اژدهاها، بابانوئل و امثالهم. اما به طور کل مردم به یک خدای آفریننده معتقد هستند و البته همراه با سایر ملزوماتی که معمولا با دین والدین آنها همراه می شود.

به باور من علت آن این است که بیشتر مردم هرچند به گروه هیچ دانان متعلق نیستند، اما در عین حال باقی مانده ای از این احساس در آنها هست که تکامل داروینی به اندازه ی کافی قوی نیست که بتواند هرچیزی در باره ی حیات را توضیح دهد. آنچه من به عنوان یک زیست شناس می توانم بگویم این است که هرچقدر انسان در باره ی موضوع مورد بحث ما و آنچه در باره ی حیات و تکامل به دست آمده است بیشتر مطالعه کند این احساس به نحو فزاینده ناپدید خواهد شد.

مایلم یک نکته دیگر را نیز به بحث خود اضافه کنم. هرچقدر انسان اهمیت تکامل را بیشتر و دقیق تر درک کند، به همان نسبت از موضع لاادری خود فاصله گرفته و به بی خداها نزدیک تر می شود. موضوعات پیچیده ای که به لحاظ آماری نامحتمل هستند به خاطر سرشت خود در مقایسه با موضوعات ساده و به لحاظ آماری محتمل تر با دشواری بیشتری قابل توضیح هستند.

زیبایی خیره کننده ی نظریه ی داروینی تکامل این است که برای ما توضیح می دهد چگونه موضوعات پیچیده و دشوار برای درک می توانند به طرز موجهی گام به گام از منشا های ساده و سهل برای درک برخاسته باشند.

ما تبیین خود را از آغازهای بی نهایت ساده شروع می کنیم: هیدروژن خالص و مقدار زیادی انرژی. تبیین های علمی و داروینی ما را از میان مجموعه ای از گام های به خوبی شناخته شده ی تدریجی همراه خود به تمامی آن زیبایی های چشمگیر و پیچیده ی حیات می برد.

فرضیه ی جایگزین که در آن همه چز توسط یک آفریننده ی مافوق طبیعی آغاز شده است نه تنها زائد است که شدیدا نیز نامحتمل می باشد و اتفاقا در برابر آن استدلالی قرار می گیرد که در اصل برای حمایت و تایید آن به کار برده شده بود. موضوع اینجاست که هر خدایی که سزاوار چنین نام و عنوانی باشد باید موجودی باشد با هوشی فوق العاده زیاد، یک ابر ذهن با احتمالی بسیار اندک ـ یا در واقع موجودی که بسیار نامحتمل است.

حتی اگر فرض مسلم چنین وجودی بتواند چیزی را توضیح دهد (که ما نیازی به چنین توضیحی نداریم) بازهم کمکی نخواهد بود زیرا یک معمای بزرگتر از آنچه بتواند آن را حل کرده باشد را از نو مطرح می کند.

علم به ما این توضیح را عرضه می کند که چگونه پیچیدگی (امر مشکل) از سادگی (امر آسان) برخاسته است. فرضیه ی خدا هیچ گونه توضیح ارزشمندی به ما نمی دهد زیرا همان چیزی را که ما می خواهیم توضیح دهیم خود به عنوان فرض مسلم از پیش پذیرفته است. فرض مسلم او توضیح امر دشوار است، اما آن را همانگونه رها می کند. ما نمی توانیم ثابت کنیم که خدایی وجود دارد، اما می توانیم با اطمینان به این نتیجه برسیم که وجود او بسیار بسیار نامحتمل است.       

1: نویسنده ی افسانه های یونان که در قرن ششم قبل از مسیح می زیست.

2: به طور بسیار خلاصه این شرط بندی از این قرار است. ما باید بردهای ممکن خود را به حداکثر و باخت های ممکن خود را به حد اقل برسانیم. بر اساس برهان شرط بندی پاسکال بهترین راه برای این کار اعتقاد به خدا است. به نقل از کتاب الفبای فلسفه اثر نایجل وار برتون ترجمه ی مسعود علیا. مترجم.

دون کامیلو و امام

فرانس هانس

برگردان علی محمد طباطبایی

 

تا زمانی که اروپا حتی این قدرت را ندارد که در سرزمین اصلی خودش از اصول فلسفه روشنگری دفاع کند بحث در باره ی تثبیت « ارزش های مسیحی » در قانون اساسی  اتحادیه

 اروپا یک تجمل بی مصرف بیشتر نخواهد بود

در پیامد حمله های تروریستی 11 سپتامبر 2001، رسانه های ایتالیا و تصورات عمومی مردم این کشورهمچون مردم جهان غرب شدیداً تحت تاثیر وهم و پندارهای وحشتناک قرار گرفتند. مردم ایتالیا در اذهان خود مجسم می کردند که موشک هایی به سوی واتیکان شلیک شده است، هواپیماهایی در حال برخورد با کلیسای جامع شهر میلان هستند یا در شبکه متروی شهر های مهم این کشور که هنوز هم بسیار ناچیز است بمب هایی کار گذاشته شده است. در پی حمله های تروریستی به قطارهایی در مادرید و لندن، مردم ایتالیا این احساس را داشتند که برای بار دیگر از این که به عنوان هدف آن حمله ها واقع شوند با فاصله ی اندکی گریخته اند و این ترس در آنها ایجاد گردید که ایتالیا هم می تواند تروریسم خانگی خودش را داشته باشد. نیروهای پلیس و سازمان های ضد اطلاعاتی و امنیتی خانه های واعظین مسلمان افراطی را زیر نظر گرفتند، بعضی ها را توقیف کرده به دادگاه کشاندند یا حتی از کشور اخراج نمودند اما هیچ گونه طرح مهم و واقعی برای یک حمله ی تروریستی مانند آنچه در سپتامبر گذشته در آلمان کشف گردید به دست نیامد.

 بر خلاف آن، معضلات آشکارتر زندگی روزمره با مسلمان های کمتر یا بیشتر افراطی در ایتالیا موضوعی دائمی در عرصه ی عمومی جامعه ی این کشور است. این موضوعات شامل ساختن مساجد جدید، بحث در باره ی حجاب اسلامی (روسری، روبند و بورقا) ، آداب محدود کننده پوشش زنان و « قتل های ناموسی » دختران مسلمان است که برای زندگی به سبک غربی عزم خود را جزم کرده اند. قضیه هینا سالم (Hina Saleem)  دختر جوان پاکستانی که در Brescia  زندگی می کرد و پدر او به کمک بعضی از اعضای فامیل گلوی او را برید ـ  زیرا او جدیدترین مدهای ایتالیایی را به تن می کرد و نامزدی ایتالیایی داشت ـ در تابستان 2006 باعث ایجاد یک هیجان عمومی گردید. یک نماینده از سازمان زنان مسلمان که قضیه این قتل را بررسی می کرد اخیراً توسط افراط گرایان اسلامی تهدید به قتل شده است. ختنه زنانه نیز یک روش وحشتناک است که به طور مخفیانه هنوز هم مطابق با اخبار روزنامه ی کوریردلاسرا در ایتالیا انجام می گردد و گفته می شود که 25 هزار زن با اندام های تناسلی ناقص و صدمه دیده در این کشور زندگی می کنند. 

 در مواجهه با روش هایی مانند « قتل های ناموسی » و صدمات وارده به دستگاه تناسلی زنان نیازی به آن نیست که انسان فردی بدبین باشد و از خود این پرسش ها را مطرح کند که این تجلی های وحشتناک از شیوه ای بسیار قدیمی از زندگی که توسط دستوارت دینی تحمیل     می شود آیا هرگز توسط تمامی مسلمان هایی که در غرب زندگی می کنند طرد خواهند شد یا خیر و یا این که آیا اصول اسلام افراطی به طور بنیادین با اصول تمدن امروز غرب سازگاری دارد؟ تا زمانی که اروپا حتی این قدرت را ندارد که در سرزمین اصلی خودش از اصول فلسفه روشنگری دفاع کند (که در هر حال غرب در عقاید بنیادین این فلسفه علی رغم تمامی عقب گرد ها و جنبه های منفی در دیالکتیکش در دو قرن گذشته به آنها وفادار بوده است) بحث در باره ی تثبیت « ارزش های مسیحی » در قانون اساسی اتحادیه اروپا یک تجمل بی مصرف بیشتر نخواهد بود. اسلامی که بتوان آن را با استانداردهای اروپایی روشنفکرانه و مترقی تلقی نمود هنوز هم در اینجا پنداری بسیار دور و بعید به نظر می رسد.

 برای مدت های طولانی هشدار در باره ی خطرات و مصیبت های اسلام افراطی در ایتالیا قلمروی مخصوص راست سیاسی و حزب بیگانه هراس اتحاد شمال (Lega Nord) بود.    نشانه های خطری که آنها مطرح می ساختند به طور کلی خام و ساده نگرانه بودند و حتی گاهی به شکل خطرناکی نفرت انگیر می نمودند. برای مثال رویدادی را به خاطر آوریم که در فوریه 2006 به وقوع پیوست، هنگامی که وزیری از کابینه دولت برلوسکونی یکی از کاریکاتورهای معروف دانمارکی را بر روی تی شرت خود چاپ نمود و آن را درتن خود به صورتی تحریک کننده در جلوی دوربین های تلویزیونی به نمایش گذاشت. این عمل او باعث ایجاد تظاهراتی در برابر سفارت ایتالیا در لیبی گردید که در آن 11 انسان جان خود را از دست دادند. به شکلی مشابه درخواست های روزنامه نگار مشهور و فقید اوریانا فالاچی که در حکم پیشوایی برای حرکت های ضداسلام در ایتالیا بوده و در کتابهایش « خشم و غرور » (2001) و « قدرت خرد » (2004) مطرح گشته تردیدی در پرداختن به نوعی نژادپرستی آشکار به خود نمی دهند. به این ترتیب او با یک چنین رهیافتی بود که به این موضوع حساس و پیچیده آسیب رساند، زیرا نتیجه آن این بود که روشنفکران لیبرال و چپ از او فاصله گرفتند و ترجیح دادند که به طور کل از این موضوع مناقشه آمیزدوری جویند. 

اما نه فقط اوریانا فالاچی موفق به فروش میلیون ها نسخه از کتاب های ستیزه جویانه خود گردید که یاد او در اولین سالگرد مرگش با نمایشگاهی در میلان گرامی داشته شد و حتی یک مرید تازه نیز پیدا کرد. زنی که خود را بابی جونز می نامد و به عنوان Dark Lady ظاهر   می شود و کسی که تا به امروز به عنوان نویسنده ای که صرفاً در وبلاگ ها می نوشته مشهور بوده است اکنون کتابی با عنوان ترسناک « آیا سخنان من باید طعم خون داشته باشند ـ هاملت » منتشر کرده است. این کتاب از جنبه های متفاوتی شگفت انگیز است زیرا مثلاً از توصیف جزئیات مناقشه قومی در کوزوو لذت می برد، نزاعی که در آن از نظر نویسنده این اقلیت صرب است که به شکل وحشیانه ای مورد اذیت و آزارآلبانیایی ها و بوسنیایی ها قرار می گیرد. عملاً این فقط صرب ها هستند که قربانی می شوند، در حالی که گناهکاران نیز همیشه تبهکاران مسلمان اند. منتقدی از نشریه فرانسوی La Stampa نگاه این نویسنده را که الگوی خود را پیتر هاندکه و اوریانا فالاچی می داند نژادپرستی نفرت انگیز ضد اسلامی توصیف کرده است. لیکن نویسنده های جدی تر دیگری نیز در شرایط فعلی رنگ عوض کرده و به گروه فالاچی پیوسته اند. برای مثال تاریخ نگاری با نام آریگو پتاکو (Arrigo Petaco) با کتاب اخیرش با عنوان « آخرین جنگ صلیبی » همین احساس را ایجاد می کند. این کتاب بررسی است حاوی داده های اطلاعاتی بسیار از « جنگ عادلانه » بر علیه ترک ها که از نبرد دریایی Lepanto در 1571 آغاز شده و تا سخنرانی مشهور پاپ در رگنزبورگ در 2006 ادامه می یابد.   

راه رستگاری غرب در روزنامه های پوپولیستی حزب های دست راستی به نحو کاملاً دیگری مطرح می شود. علی رغم اهمیت و جدیت بیش از اندازه ی موقعیت، انسان در واقع به یاد یک نمایش خنده دارشهرستانی با نام « دون کامیلو و پپونه » می افتد با این فرق که در اینجا آن فرد شروری که باید کارهای او خنثی شود دیگر آن شهردار کمونیست نبوده بلکه یک امام خارجی است. سیاستمدار اهل تحریک از حزب اتحاد شمال که البته دیگر در پست وزرات قرار ندارد و پیشتر به آن اشاره شد اخیراً تهدید کرده است که در ملک شخصی در Bologna  که قرار است مسجدی در آن ساخته شود برای توهین به مسلمانان خوکی را به گردش در خواهد آورد و آن محل را تبرک خواهد کرد. حرکات خشن عامیانه ای از این جنس فضا را همانقدر مسموم می کند که حوادثی مانند رفتار خودسرانه با یک مصری به نام ابوحمزه که در اصل مستخدم یک مسجد بود و به اشتباه رسانه ها او را به عنوان امام خطاب می کردند و توسط مامورین سازمان سیا در می 2003 در شهر میلان دزدیده و به مصر فرستاده شد، جایی که او را ظاهراً شکنجه کرده و سپس آزاد کردند. با وجودی که هیچ مدرک موثقی از این که او کار خطایی کرده است به دست نیامد اما معنای آن این نبود که در ایتالیا در مراکز دینی شبکه های تروریستی وجود ندارد.

 تلویزیون های ایتالیا پی در پی فیلم های مستندی از « واعظین نفرت » پخش می کنند که در آنها از مسلمانها خواسته می شود  به دور هم جمع شده و به جنگ بر علیه کفار بشتابند. در ماه مارس سال جاری برنامه ای با نام Annozero که توسط روزنامه نگار محبوب میشل سانتورو اجرا می شود تکه هایی از فیلمی را نشان داد که به طور مخفیانه تهیه شده بود ـ فیلمی به همان اندازه ی فیلم جدید آلمانی Hamburger Lektionen وحشتناک ـ و در آن یک امام نشان داده می شود که در تورین در حال موعظه است و می گوید که جای هیچ گونه گفتگو با کفار وجود ندارد: « وظیفه شما این است که آنها را بکشید، همین و بس ». همچنین اثبات شده است که ارتباط هایی میان مراکز اسلامی در ایتالیا و سلول شهر هامبورک وجود داشته است که در آن تروریست هایی که مسئول حمله های تروریستی 11 سپتامبر بودند مخفی شده بودند ـ آنچه سکوت روشنفکران مطرح در باره ی این موضوع را بیش از پیش حیرت انگیزجلوه می دهد. برای مثال نویسنده ی مشهور امبرتو اکو « در خواست های مبالغه آمیز برای آزادی بیان » در خصوص مناقشه ی کاریکاتورهای روزنامه ی دانمارکی را « افراط و زیاده روی » یافته است آنهم در حالی که در ستون مخصوص خودش در نشریه ی L'Espresso  تمامی واکنش او به پدیده ی اسلام بنیادگرا در کشور خود این بود که نباید زیاده از حد به آن اهمیت دهیم.

 در مقایسه با بقیه جهان بحث در باره ی اسلام افراطی در ایتالیا بسیار دیرتر آغاز شد. درحالی که هیچ گونه کمبودی از جهت نشانه های هشدار دهنده وجود نداشت، اما بیشتر آنها مطالبی بودند که توسط نویسندگان آنگلوساکسون به رشته تحریر در آمدند. یک اشتثنا و چهره ای اصلی در این بحث معاون سردبیرکوریردلاسرا ماگدی آلام است که در مصر به دنیا آمده و با آموزش و تربیت غربی بزرگ شده و بعد از آمدن به ایتالیا به تحصیل پرداخته و مقیم گشته است. او موفقیت شغلی خود را به عنوان یک روزنامه نگار با نشریه کموینستی مانیفستو آغاز کرد. وی خود را به عنوان یک مسلمان سکولار می نامد و در حال حاضر درکشور جدیدیش با مجموعه ای از مقاله ها و کتاب هایش به یکی از مهمترین صداها بر ضد اسلام بنیادگرا تبدیل گردیده. اما سبک و شورو احساساتش از آن سراسیمگی های لجبازانه ی اوریانافالاچی بسیار متفاوت تر است. انتقاد های او بیشتر متوجه عدم بردباری اسلام و فعالیت های خارج از کنترل امام های خود خوانده ی مساجد است. اما آلام همچنین رهبران خواب زده و برجسته فکری ایتالیایی را به باد انتقاد می گیرد که چشمان خود را بر روی وضعیت بسیار بد امور بسته اند و می خواهند به نحوی رفتار کنند که با اصول اسلامی در تناقض قرار نگیرند.

 او در ستون مخصوص خود در کوریردلاسرا در باره ی موضوعاتی مانند فساد در ساختن مساجد یا حجاب اسلامی مشاجره قلمی سرسخت و انعطاف ناپذیر اما آرامی را به پیش       می بیرد. او در باره ی موضوع حجاب اسلامی (روسری، روبند و بورقا) نظر وزیر کشور گوئیلانو آماتو را به چالش گرفت، کسی که در این مورد طرفدار آزادی فردی است و اشاره میکند که « راهبه های مسیحی نیز سرهای خود را می پوشانند ». هرچند آلام این گونه استدلال می کند که برای زنان مسلمان حجاب « نه یک حق بلکه یک وظیفه الزامی » است. اما وضعیت از جهت حقوقی حتی بدون آن که قصدی در کار باشد تقریباً به موضوعی مضحک تبدیل شده است: در 1975 قانونی برای مبارزه با فعالیت های تروریستی « بریگادهای سرخ » سابق به تصویب رسیده بود که پوشیده بودن چهره را ممنوع می ساخت،  شرطی که در واقع به روشنی در مورد بورقا و روبند نیز قابل استناد می باشد. از بازی روزگار این که رئیس پلیس شهری در استان Treviso  یا سنگر و پناهگاه حزب « اتحاد شمال » در 2004 در بخشنامه ای که برای تمامی کشور قابل اجرا بود داشتن بورقا را بر اساس عقیده « کاملاً مجاز » دانسته بود. در حالی که سروصدا ها در باره ی این موضوع هنوز هم به طور کامل نخوابیده است، تا امروز هنوز هم می توان در بازار روستایی Treviso  زنانی را دید که حجاب کامل اسلامی دارند.   

 یک مسئله ی جدی تر محالفت بعضی از ایتالیایی ها با ساختن مسجدهای جدید است که اخیراً برای شهرهای Genoa و Bologna در نظر گرفته شده است. با این حال تقلیل دادن این مجادله به عبارت کلیشه ای « برج کلیسا در برابر منار مسجد » در واقع بیان کردن مسئله در واژه های بسیار سطحی است. در Genoa از وزیر کشور خواسته شد که برای حل این مناقشه اقدام کند، در حالی که در Bologna سرپرستی چپگرای شهر تصمیم به انجام یک همه پرسی محلی برای حل مناقشه گرفت، البته پس از آن که روزنامه ی Il Giornale به مالکیت برلوسکونی (و البته با تلاش بعضی دیگر) با انتشار مقاله ای که عنوان اصلی آن « شهردار به افراط گرایان یک مسجد هدیه می دهد » بود به بسیج عقاید عمومی مردم پرداختند. نشریه ی چپ لیبرال Reset (1) با انتشار خلاصه ای از مجادله ها در این مورد در سطح جهانی و به ویژه با همکاری نشریه اینترنتی آلمانی زبان Perlentaucher  (2) به سهم خود به روشن تر شدن موضوع کمک بسیار نمود. از جمله ی آنها یکی این که در ایتالیا 735 مسجد وجود ندارد بلکه فقط 3 مسجد: در رم، در کاتانیا و در حومه ی شهر میلان یعنی در Segrate. بقیه به طور کمتر یا بیشتر مکان های معمولی و موقتی هستند که در زیرزمین ها، گاراژها یا ساختمان های فرسوده ی کارخانه های قدیمی برپا شده اند و به این ترتیب خارج از نظارت مقامات محلی یا انجمن های اسلامی رسمی قرار دارند. یعنی مکان هایی که واعظین مشکوک فضای باز و کافی برای سخنان آتشین خود در اختیار دارند.

 مطابق با آمار رسمی در ایتالیا 3 میلیون خارجی زندگی می کند که یک سوم آنها را مسلمانان تشکیل می دهند. از میان آنها 5 درصد مومنین جدی هستند. در اصطلاح اروپایی این رقم ها بسیار اندک می نمایند، لیکن از آنجا که در ایتالیا ارغام غیر رسمی و سطح کلی کارهای غیرقانونی به مراتب بالاتر از هرجای دیگر است موجبی برای تردید و نابرابری فراهم      می کند. بحثی که توسط Reset  به راه افتاد شامل اظهارنظرهایی از مسلمانی قابل احترام و نماینده ی هم کیشان خود یعنی Mario Scialoja بود. او عضوی از شورای اسلامی ایتالیا است و نماینده سابق عربستان سعودی در سازمان ملل. او در 1987 به دین اسلام درآمده است و به ویژه در باره ی افزایش غیر قابل کنترل مساجد ساختکی نگران است، یعنی مکان هایی که در آنها سخنران های تهییج گر از هر نوعی که تصور شود می توانند به عنوان امام خود را مطرح سازند و حیاط خلوتی برای سخنان آتشین خود داشته باشند.

 سیالوجا به صراحت در باره ی منابع مالی پرسش برانگیز جهت ساختن مساجد جدید هشدار می دهد و از همه پرسی برنامه ریزی شده در Bologna استقبال می کند و آنهم به این دلیل که این عمل می تواند برای مسلمانان مشروعیت بیشتری به دنبال داشته باشد. او همچنین در باره ی « اتحاد میان چپ افراطی ایتالیا و اسلام » بدبین است. او بر این باور است که چپ خودش را فریب می دهد. او می گوید: « آنها جنبش های اسلامی را به عنوان نماینده واقعی توده مردم یعنی همان پرولتاریای واقعی تلقی می کنند ». وی سپس اضافه می کند که: «   آنها در اسلام یک جنبش ضد امپریالیستی و ضد آمریکایی را می بینند ». این ارزیابی می تواند مورد تایید قرار دهد که چگونه وی و متفکران دیگری از جمله ماگدی آلام توسط این دو جبهه مورد حمله قرار می گیرند، موردی که هرکس که از نزدیک مسئله را مورد بررسی قرار دهد تایید خواهد کرد.  

 در باره ی هم آغوشی عجیب میان کمونیسم و اسلام در بحثی که در Reset توسط جامعه شناس و اسلام شناس مشهور Stefano Allievi منتشر گردید وی قضیه را پی گیری نموده و این رابطه را به عنوان استمرار همان واکنش قدیمی چپ بر ضد مسیحیت مطرح نمود که صرفاً می خواهد اکنون تلافی را حتی اگر شده با یک امام مسلمان بر سر دون کامیلو درآورد. هرچند وی شدیداً با آن همه پرسی که پیشتر مطرح شد مخالف است و براین باور است که حتی یک اکثریت نباید قدرت تصمیم گیری در باره ی حقوق دینی اقلیت را در دست داشته باشد. او در کتاب خودش Islam Itaiano  (2003) نشان می دهد که نه فقط دانش عمیقی از اسلام دارد که حتی یک دوستدار اسلام نیز محسوب می گردد. با این حال این مانع از آن نگردید که به عنوان یک دشمن اسلام تلقی  شود. در واقع پس از آن که یک مسلمان افراطی از او به عنوان تحقیر و توهین اسلام شکایت نمود وی توسط یک قاضی که سعی می کرد مطابق با قواعد اسلامی رفتار کرده باشد به شش ماه زندان محکوم شد.

 در اوایل سپتامبر و در حدود یک ماه قبل از آن که آن بحث Reset  به کندی آغاز شود یک مناقشه که در اصل به خارجی ها می پرداخت در جشنواره ادبیات در Mantua آغاز گردید. موضوع اصلی این مشاجره بحثی میان نویسنده بریتانیایی کریستوفر هیچنس از یک طرف و طارق رمضان محقق سیاسی و دینی از طرف دیگر بود. هیچنس قرار بود که در آن مراسم کتاب جدیدش « خداوند بزرگ نیست » را معرفی کند و طارق رمضان نیز برای معرفی کتابی که در باره ی پیامبر اسلام نوشته بود در آن مکان حضور داشت. تفاوت فاحش میان ملحد متعصب و محقق مسلمان جنجالی نمی توانست از آنچه به راه افتاد تندتر باشد. روزنامه های ایتالیایی صفحات کاملی را به این بحث اختصاص دادند و هرکدام از آنها بر اساس جایگاه سیاسی خود به آن پرداختند. روزنامه کاتولیک L'Avvenire   رمضان را مورد اتهام داشتن « استادندارهای دوگانه » قرار داد و رونامه ای چپگرا یعنی Unita همان عکس العمل های معمول چپ ها را تکرار نمود و رمضان را به دون کامیلو ترجیح داد. 

1: www.resetdoc.org

2: http://www.perlentaucher.de

http://www.nzz.ch/nachrichten/kultur/aktuell/don_camillo_und_der_imam_1.586501.html

http://www.signandsight.com/features/1609.html

باطلنمای شاه مشروطه خواه

علی محمد طباطبایی

 ( منتشر شده به تاریخ 15 بهمن 1381 در سایت ایران امروز )

نامه ی سرگشاده ی شاهزاده ی ایرانی به مردم ایران (با نام « میثاق با مردم » ) که طی روزهای گذشته در بعضی تارنماهای فارسی زبان قابل دریافت بود نه تنها واکنش های اندکی را موجب گردید که میان همان چند پاسخ وارده نیز هیچگونه همسخنی با نویسنده ی آن دیده نمی شود. اما مطلب کوتاهی که دنبال می آید را نباید به عنوان پاسخی دیگر به نوشته ی ایشان تلقی نمود. اکنون سالهای زیادی است که بر حسب اتفاق هر چند وقت یکبار سخنان یا   مصاحبه های شاهزاده پهلوی را در رادیو های خارجی می شنوم و یا در سایت های فارسی زبان می خوانم و به سرعت از آنها می گذرم. بی توجهی یا ناتوانی شاهزاده ی ایرانی در درک ریشه های انقلاب مردم ایران در بهمن 57 و عدم موضع گیری صریح ایشان به سیاست های ضد مردمی رژیم گذشته و تاکید یکجانبه بر شرایط بسیار بد فعلی باعث گشته است که تقریباً کمتر روشنفکر و آزادیخواهی سخنان وی را جدی تلقی کند.

اما در تمامی این سالها دو پرسش ذهن بنده را به خود مشغول داشته بودند، پرسشهایی که آرزو داشتم هم میهنان دانشمندم که در دانش سیاسی بسیار صاحب نظر و کارآزموده هستند مورد توجه و بررسی قرار می دادند، اما چنین نشد. شاید به این دلیل ساده که بیش از اندازه خام و کودکانه اند و می توان به سادگی از آنها گذشت. اما به قول نویسنده ی شهیر آلمانی هرمان هسه گاهی هم بد نیست که ما جهان را از زاویه ی ذهنی کودکانه نظاره کنیم.

پرسش اول که بنده نام آنرا « باطل نمای شاه مشروطه خواه » گذارده ام بسیار ساده است. شاهزاده ی ایرانی به طور تلویحی قول می دهد که اگر مردم ایران برای بار دیگر با حکومت مشروطه ی سلطنتی موافق باشند وی حاضر خواهد بود که با جان و دل این وظیفه را در نقش شاه مشروطه خواه محقق سازد. به همین خاطر هم هست که وی به طور مرتب از طریق رادیوهای خارجی با مردم به گفتگو می نشیند و مصاحبه می کند. از این طریق هم برنامه های کلی و آزادیخواهانه ی خودش را مطرح می سازد و هم حکومت فعلی ایران را به عنوان   نقطه ی مقابل حکومتی که وی قبول دارد شدیداً محکوم می نماید و به طور ضمنی ادعا می کند که چنانچه در آینده به عنوان پادشاه در ایران به سلطنت برسد تمامی تلاش خود را برای برپایی جامعه ی آزاد و مرفه به انجام خواهد رساند. اما این دقیقاً همان نکته ای است که نغض کننده ی محدوده ی اختیارات یک شاه مشروطه است. در نظام های مشروطه ی سلطنتی جهان امروز شاه مقامی تشریفاتی و حاشیه ای بیشتر ندارد، مقامی که نه مسئولیتی در قبال مشکلات مردم و آزادی های اجتماعی دارد و نه اصولاً به کسی پاسخگو است و نه اصلاً خودش را درگیر اینگونه مسائل سیاسی و حساس می کند. غیر از این هم اگر باشد دیگر شاه مشروطه نیست. در حقیقت آن کس که باید در چنین نظامی پاسخگو باشد نخست وزیر و اعضای کابینه ی او هستند. اصولاً شیوه ی برخورد شاهزاده پهلوی به مسائل و مشکلات مردم ایران و ارائه ی راه حل هایی برای آینده ی این مملکت هیچ فرقی با یک فعال سیاسی ندارد و این دقیقاً همان موقعیتی است که یک شاه مشروطه نمی تواند داشته باشد. حتی اگر بپذیریم که ایشان در آنچه می گویند صادق هستند و در آینده به عنوان یک پادشاه به آنها عمل خواهند کرد به طور ضمنی پذیرفته ایم که ایشان پا را از محدوده ها فراتر گذارده اند. اصولاً تلاش شخصی برای تحقق پادشاه مشروطه خواه یک پارادوکس یا باطل نماست به این معنا که اگر وی بخواهد عملاً در چارچوب مشروطه خواهی فعالیت کند حق هیچگونه فعالیتی را ندارد زیرا در چنین حالتی دیگر پادشاه مشروطه نیست بلکه یک فعال و یا یک لیدر حذبی سیاسی است. از این متناقض نما تر وجود ندارد که شخصی هم برای برپایی یک نظم سیاسی و کاملاً تابع قانون فعالیت کند، هم بخواهد که خودش بالاترین مقام حکومتی آینده باشد و هم همزمان یکی از رئوس برنامه هایش تشریفاتی و پاسخگو نبودن همان بالاترین مقام حکومتی. اگر همه چیز به همان شکلی پیش برود که شاهزاده آرزو می کند ما در آینده در بهترین حالت یا با مقامی تشریفاتی و واقعاً زائد روبرو خواهیم بود که کاری نخواهد داشت جز شرکت در برنامه های افتاحیه نمایشگاه ها و جشنواره ها و ملاقات تشریفاتی با سیاستمداران میهمان از کشورهای دیگر و یا آنگونه که بنده حدس می زنم یعنی در بدترین حالت با یک محمد رضا شاه دیگر مواجه می شویم. یعنی حاکمی که به خاطر پیاده کردن نظام حکومتی که قرار است تابع قانون باشد به ناچار خود قانون را قربانی خواهد کرد.

اما اکنون به مورد دومی بپردازیم که گفتم ذهن بنده را سالهاست به خود مشغول داشته و آن این واقعیت است که وقتی کسی برای برپایی نظام جمهوری فعالیت می کند از پیش می داند که حتی اگر قرار باشد خودش کاندید ریاست جمهوری شود ابتدا باید رای اکثریت مردم را بدست آورد که آنهم برای چندسالی بیشتر معتبر نخواهد بود و سپس نوبت انتخابات بعدی فرا می رسد، اما کسی که برای استقرار نظام سلطنتی (چه از نوع مشروطه و چه هر نوع دیگر آن) تلاش می کند، یا از این تلاش به پادشاهی رسیدن شخص بخصوصی را مد نظر دارد و یا پادشاهی شخص خودش را. به دیگر سخن تمامی کوشش و فعالیت شاهزاده ی جوان ما برای تغییر نظام حکومتی ایران هر تاثیر نیکویی هم که برای مردم داشته باشد برای ایشان و  خانواده ی محترمشان البته موقعیت پادشاهی را به ارمغان خواهد آورد، مقامی که نسل اندر نسل در خانواده ی وی ادامه خواهد یافت. اصولاً وقتی ایشان از انتخاب و رای مردم صحبت می کنند نظرشان بر انتخاب نظام سلطنتی است وگرنه هرگز منظورشان این نیست که در انتخاباتی شرکت جویند که در آن چندین و چند نفر برای احراز چنین مقامی اعلام آمادگی نموده اند. به دیگر سخن گویا پادشاهی فقط و فقط برازنده ی ایشان است و بس. اگر منظور بنده را گرفته باشید می خواهم بگویم که نتیجه ی مستقیم تلاش های موفقیت آمیز چنین شخصی در درجه ی اول برای خود و خانواده و نزدیکانش است و همانقدر که فعالیتی سیاسی محسوب می شود تلاشی کاملاً شخصی نیز خواهد بود، اما شخصی که برای استقرار نظام جمهوری جد و جهد کند منافع شخصی چندانی نمی تواند داشته باشد.

در انتهای مطلب کوتاه خود نیز مایلم به این نکته اشاره کنم که در شرایط فعلی ایران برقراری سیستم مشروطه ی سلطنتی نه مقدور است و نه مفید. از این جهت مقدور نیست که  مشروطه سلطنتی خود نتیجه ی کشمکش طولانی میان قدرت حکومتی استبدادی از یک طرف و نیاز روزافزون مردم یا حد اقل بخشی از مردم برای محدود کردن چنین قدرتی به خاطر منافع شخصی است. یعنی پیامد چندین قرن فعالیت مبارزاتی و سیاسی نخبگان مردم است. منظور بنده این است که استقرار چنین نظامی با یک انتخابات ساده یا تدوین قانون اساسی جدید بدست نمی آید. مضحک تر از همه این است که شخصی که گویا قرار است در آینده نقش شاه را بازی کند به استقرار چنین نظامی یاری رساند. بنده تعجب می کنم از روشنفکرانی که برای تظاهر به قانون گرا بودن خود وعده ی استقرار چنین نظامی به طرفداران آن را به   همه پرسی که قرار است یک روز در آینده برگزار شود حواله می دهند. حتی اگر چنین همه پرسی انجام شده و رای بیاورد مطمئن بدانیم که عمل نخواهد کرد. رعایت شیوه ها و قواعد زندگی جمعی درست مانند رعایت قواعد یک بازی است. افرادی که اصولاً عادت به باختن ندارند یا نمی توانند خود را در نقش بازنده ببینند هرگز قواعد بازی را به طور جدی و پیوسته رعایت نمی کنند. ما هنوز که هنوز است منافع فردی خود را مقدم بر منافع دیگران  می دانیم بنابراین باید زندگی در جهان مدرن را اول یاد بگیریم. این ظاهراً مرحوم بازرگان بود که برای اولین بار به ما آموخت (که هنوز یاد نگرفته ایم) که مردم سالاری وارد کردنی نیست بلکه آموختنی است. برای آموختن آن در شرایط فعلی کشور ما نیز تنها شیوه ی حکومتی جمهوری واقعی است. اما نظام مشروطه مفید هم نیست زیرا شاه در چنین نظامی اصولاً مقامی تشریفاتی بیشتر نیست و سوال بنده این است که وجود چنین مقامی اصلاً به چه کار ما می آید.

درکشورهایی مانند انگلستان یا هلند که نظام های مشروطه ی سلطنتی امتحان خود را به نحو احسن پس داده اند البته تغییر نظام به جمهوری فایده ای در بر نخواهد داشت، کما اینکه گفته می شود هزینه ی سالیانه ی دربار در انگلستان از هزینه ی دفاتر ریاست جمهوری بسیاری از کشورهای اروپایی کمتر است، اما اشتباه خواهد بود اگر تصور کنیم که در جایی مانند ایران که سلطنت دارای پیشینه ای بسیار منفی بوده است و حتی یک قرن تلاش برای محدود کردن آن به جایی نرسیده با برگزاری یک انتخابات و سوگند وفاداری پادشاه همه چیز خود به خود درست خواهد شد. همانگونه که در بالا اشاره شد حتی اگر شاهزاده ی ما در نیت و اهدافی که بیان می کند کاملاً صداقت را رعایت کند جامعه ی فعلی ایران وجود چنین شخصی را نمی پذیرد. اصولاً مردم خواهان شخصیتی یا مقامی هستند که بتواند به نحو احسن فعال باشد و از حقوق و منافع آنها (چه منافع قانونی و چه منافع نامشروع) حمایت و پشتیبانی کند بنابراین حتی در یک حالت فرضی در ایران که نظام مشروطه ی سلطنتی اسقرار یافته است هر روز و هر ساعت همه گونه فشار به پادشاه برای موضع گیری و حمایت یا محکوم کردن و غیره وارد خواهد شد که نتیجه ی آن نیز روشن است.

ساعت ساز کیهانی؟ (بخش پایانی)

بخش دوم و پایانی

استیون واینبرگ

برگردان علی محمد طباطبایی

این گونه استدلال را اصطلاحا آنتروپیک (1) می گویند و گاهی با این اظهار نظر هم سنگ است که قوانین طبیعت چون به همین شکلی هستند که هستند امکان بوجود آمدن انسان نیز میسر گردیده است، بدون آن که به توضیح بیشری نیازی باشد. این قبیل ادعا ها به باور من فرق چندانی با سخنان قلمبه سلمبه ی عرفانی و مرموز ندارد. از طرف دیگر اگر واقعا تعداد بیشماری جهان وجود دارد که در آنها بعضی ثابت ها ارزش های متفاوتی اختیار می کنند، پس تبیین آنتروپیک در این مورد که چرا در جهان ما آنها ارزش هایی را کسب کرده اند که برای بوجود آمدن حیات مساعد و مطلوب بوده است صرفا دریافتی همگانی است، مانند توضیح آن که چرا ما روی زمین زندگی می کنیم و نه در مریخ یا پلوتو. ارزش واقعی ثابت کیهان شناختی که اخیرا توسط مشاهدات حرکت ابرنواختران بسیار دور اندازه گیری شده است تقریبا همان اندازه ای است که می توان از این این استدلال ها انتظارش داشت: مقدار آن به اندازه ی کافی کوچک هست تا چندان مانعی برای تشکیل کهکشان ها نباشد. اما ما هنوز هم در علم فیزیک آن دانش کافی را در اختیار نداریم که بتوانیم بگوئیم آیا فصل های متفاوتی از جهان وجود دارد که در آن ها آنچه معمولا ثابت های فیزیک خوانده می شود حقیقتا ارزش های متفاوتی هم اختیار کنند. این پرسش مایوس کننده ای نیست. ما هنگامی قادر به پاسخ آن خواهیم بود که در باره ی نظریه کوانتوم نیروی جاذبه نسبت به آنچه امروز می دانیم اطلاعات بیسار بیشتری داشته باشیم.    

اگر زندگی بهتر از آنچه اکنون هست می بود، این می توانست خود نشانه ای از وجود یک طراح خیراندیش باشد. برای قضاوت در این باره باید به خاطر بیاوریم که یک گنجایش بخصوص برای لذت احتمالا از طریق انتخاب طبیعی و به عنوان انگیزه ای برای تولید نسل حیوانات تکامل یافته است تا به این ترتیب جانوران ژن های خود را به نسل های بعدی انتقال دهند. این احتمال بسیار ضعیف است که در هر سیاره فرضی از طریق انتخاب طبیعی موجوداتی بوجود آیند که به اندازه ی کافی خوشبخت بوده و از وقت فراغت و توانایی برای علم ورزی و اندیشه ی انتزاعی هم برخوردار باشند. اما این که تکامل به ایجاد ما انسان ها منتهی شده است خود حرکتی کاملا جهت دار به نظر می رسد و آنهم با توجه به این واقعیت که فقط در همین یک مورد موفق و مساعد بوده است که موجودی هم به وجود آمده است تا بتواند در باره ی طراحی که جهان را بوجود آورده اندیشه کند. ستاره شناسان این مورد را اصطلاحا تاثیر گزینش (selection effect) (2) می خوانند.

جهان بسیار وسیع است و شاید نامتناهی، بنابراین نباید تعجبی باشد که در میان تعداد قابل توجهی از سیاره هایی که می توانند فقط امکان حیات غیرهوشمند را فراهم کنند، و در کنار آنها تعداد بسیار بیشتری سیاره که به هیچ وجه نمی توانند حامل حیات باشند، پاره ی کوچکتری از آنها هم وجود داشته باشد که در آنجا موجودات زنده ی هوشمند بوجود آید که قادر به اندیشیدن در باره ی جهان باشند، درست همانطور که خود ما انجام می دهیم. روزنامه نگاری که مامور انجام مصاحبه با برندگان بخت آزمایی می شود شاید احساس کند که یک مشیت الهی بخصوص به نفع آنها در کار بوده است. اما او باید به ذهن خود بسپارد که تعداد به مراتب بیشتری از بازیکنان بخت آزمایی که او با آنها مصاحبه انجام نداده زیرا آنها برنده نشده اند هم وجود دارد. بنابراین برای قضاوت در این باره که « آیا این که ما امروز به عنوان موجود زنده ی هوشمند وجود داریم علامتی است از اثبات وجود یک طراح خیراندیش » ما نه فقط باید این پرسش را مطرح کنیم که آیا زندگی بهتر است از آنچه در هر حال از انتخاب طبیعی می شد انتظارش را داشت، بلکه همچنین این جهت گیری را نیز مورد توجه قرار دهیم که با این واقعیت جای مطرح شدن می یابد که این ما هستیم که داریم در باره ی این معضل اندیشه می کنیم.

این پرسشی است که تمامی شما باید خودتان به تنهایی به آن پاسخ دهید. فیزیکدان بودن در یافتن پاسخ مناسب برای این پرسش کمکی به ما نمی کند و من نیز باید از تجربیات زندگی خودم برای پاسخ آن کمک بگیرم. زندگی من به نحو قابل توجه و به معنای واقعی شاد و سعادتمند بوده است. با این حال من شاهد مرگ مادرم بودم که از سرطان درد و رنج فراوانی تحمل می کرد و ناظر از بین رفتن شخصیت پدرم که قربانی بیماری آلزایمر شد. تعداد قابل توجهی از اقوام خود را هم در هولوکاوست از دست دادم. به این ترتیب برای من نشانه ای از وجود یک طراح خیر اندیش حقیقتا ناپیدا است.

فراوانی شر و بدبختی در جهان ما همیشه کسانی را به دردسر انداخته است که به وجود یک خدای قادر متعال و خیراندیش معتقد هستند. گاهی البته این بهانه که انسان دارای اراده ی آزاد است خداوند را معاف کرده است. میلتون در بهشت گمشده همین استدلال را به کار برده است:

من آنها را جوری آفریدم که دارای اراده ی آزاد باشند

پس باید همچنان آزاد هم بمانند

مگر آن که خودشان باعث اسارت خود شوند

وگر نه باید سرشت آنها را از نو بسازم

و فرامین غیر قابل تغییر خودم را تغییر دهم

که باعث آزادی آنها است

علی رغم آنچه به آنها ارزانی می دارم

خود به دست و پای خود زنجیر اسارت می بندند

این تا حدی برای اقوام و خویشان من نامنصفانه به نظر می رسد که باید به قتل برسند تا فرصت و مجالی برای اراده ی آزاد آلمانی ها فراهم کرده باشند. اما حتی با صرف نظر از آن، آزادی اراده چگونه می تواند برای سرطان توجیهی باشد؟ آیا این هم فرصت و مجالی برای آزادی اراده ی تومورهای سرطانی است؟

من نیازی به استدلال آن ندارم که وجود شر در جهان خود ثابت می کند که جهان کار یک طراح نیست بلکه به عقیده ی من وجود شر در جهان حکایت از آن دارد که در این جهان هیچ نشانه ای از آن خیراندیشی که می توانست نشان دهنده ی دست یک طراح آسمانی باشد دیده نمی شود. اما در واقع این استنباط که چنین خدایی نمی تواند خیراندیش باشد موضوعی بس قدیمی است. نمایشنامه های آشیل و اوریپید آشکارا اظهار می کنند که خدایان خودخواه و سنگدل هستند، هرچند که خود آنها از مردم رفتار بهتری را انتظار دارند. خدا در انجیل عهد قدیم به ما می گوید که کله های کافرین را بکوبیم و از ما می خواهد که آماده ی قربانی کردن زندگی کودکان خود به دستور او باشیم و خدای مسیحیت و اسلام سنتی ما را به لعنت ابدی محکوم می کند اگر به شیوه ای درست او را پرستش نکنیم. آیا این روش زیبایی برای رفتار است؟ البته من می دانم که ما انسان ها اجازه نداریم خدا را مطابق با معیارهای بشری مورد قضاوت قرار دهیم، اما مسئله ی مورد نظر از این قرار است: اگر ما از وجود او قانع نشده باشیم و در جستجوی یافتن نشانه هایی از خیراندیشی او هستیم پس از چه معیاری دیگری هم می توانیم استفاده کنیم؟

موضوعی که از من خواسته شده است در اینجا به آن بپردازم برای بسیاری موضوعی قدیمی به نظر می رسد. برهان اثبات آفریدگار از آفریده که عالم الهیات انگلیسی ویلیام پلی آن را مطرح ساخته بود را بیشتر مردم روزگار ما دیگر به خاطر ندارند. امروزه جایگاه و مقام دین ظاهرا از آنچه مردم آن را نفوذ اخلاقی آن می دانند منشا می گیرد و نه از موفقیت توضیحات دین در باره ی آنچه در طبیعت مشاهده می کنیم. اما به عقیده ی من درست عکس آن صادق است. من با وجودی که به یک ساعت ساز کیهانی اعتقادی ندارم، دلیلی که دشواری بحث در باره ی این موضوع را تقبل کردم به خاطر این است که به عقیده ی من نفوذ اخلاقی دین هولناک بوده است.

این پرسشی بیش از اندازه بزرگ است که بتوان در اینجا به آن پرداخت. از یک طرف می توانم به مثال های بی پایانی از آسیب ها و صدماتی که توسط شوروشوق دینی در تاریخی طولانی از قتل عام ها، جنگ های صلیبی و جهاد ایجاد شده اشاره کنم. در همین قرن خود ما این متعصبین مسلمان بودند که صادات را به قتل رساندند و یک متعصب یهودی رابین را ترور کرد و هندویی افراطی گاندی را به قتل رساند. هیچ کس البته ادعا نمی کند که هیتلر یک متعصب مسیحی بوده، اما به دشواری می توان جنایات نازی ها را به تصور در آورد چنانچه قرن ها یهودستیزی مسیحی شالوده های لازم برای آنها را ایجاد نکرده بودند. از طرف دیگر بسیاری از مریدان دین مثال های بیشماری از اعمال نیکی که توسط دین انجام شده است را ردیف خواهند کرد، برای مثال فیزیکدان نامدار فریمان دایسون در کتاب اخیر خود « جهان های تخیلی » بر نقش باورهای دینی در جلوگیری از برده داری تاکید دارد. مایلم در این خصوص اظهار نظر کوتاهی داشته باشم و آنهم نه برای اثبات چیزی با آوردن فقط یک مثال، بلکه برای نشان دادن تصوری که من از تاثیر اخلاقی دین دارم.     

این البته کاملا صحیح است که مبارزه بر ضد برده داری و تجارت برده توسط مسیحیان مومن از جمله ویلیام ویلبرفورث فردی پروتستان اما غیر روحانی از انگلستان و ویلیام الی چنینگ آمریکایی که وزیری پیروی کلیسای یکتاپرستان بود شدیدا تقویت گردید. اما مسیحیت مانند سایر ادیان بزرگ برای قرن ها با برده داری به آسودگی زندگی کرد و برده داری را در انجیل مورد تایید قرار داد. پس برای افراد مخالف با برده داری مانند ویلبرفورث و چنینگ دیگر چه چیزی متفاوت بود که تصمیم دیگری گرفتند؟ هیچ کشف جدیدی از متن های مقدس در کار نبود و ویلبرفورث و چنینگ ادعا نکرده بودند که در معرض وحی ماوراء طبیعی قرار گرفته بودند. بلکه قرن هژدهم در خردگرایی و انسان دوستی چنان افزایش چشمگیری داشت که دیگران ـ آدام اسمیت، جرمی بنتام و ریچارد بریسنلی شریدان ـ را به مخالفت با برده داری برانگیخت و آنهم بنابر دلایلی که هیچ ارتباطی با دین نداشت. لرد مانسفیلد امضاکننده ی نهایی رای در قضیه ی سامرست که به برده داری در انگلستان ( و هرچند نه در مستعمرات) خاتمه داد بیشتر از فردی معمولی نبود و در رای او هیچ اشاره ای به دلایل دینی نشده بود. با وجودی که ویلبرفورث محرک مبارزه بر ضد تجارت برده در دهه ی 1790 بود، اما این نهضت مورد حمایت بسیاری از اعضای پارلمان مانند فوکس و پیت قرار داشت، یعنی کسانی که از جهت پرهیزگاری دینی هیچ شهرتی نداشتند. به بارو من در تمامی تاریخ بشر لحن اخلاقی دین از روح زمانه ی خود بیشتر بهره مند شده است تا این که ادعا شود روح زمانه بوده است که از دین استفاده کرده.

آنجا که دین تفاوتی قائل شده است بیشتر در حمایت از برده داری بوده تا در مخالفت با آن. در پارلمان انگلستان از کتاب مقدس برای دفاع از تجارت برده داری استفاده شده بود. فردریک داگلاس در روایت خود تعریف می کند که چگونه وضعیت او به عنوان یک برده هنگامی بدتر شد که اربابش تغییر مذهبی را از سر گذراند که به او اجازه می داد برده داری را به عنوان مجازات فرزندان حام (3) توجیه کند. مارک تواین مادرش را به عنوان زنی حقیقتا خوب توصیف می کند، کسی که قلب رئوفش حتی برای خود شیطان هم دلسوزی  می کرد. اما این بانو در عین حال فردی بود که کمترین تردیدی در باره ی مشروعیت برده داری نداشت، زیرا طی سالهای زندگی خود در میسوری پس از جنگ داخلی هرگز وعظی در مخالفت با برده داری نشنیده بود، مگر وعظ های بسیاری در این باره که برده داری اراده ی خداوند است. چه با دین و چه بدون آن افراد خوب     می توانند رفتار خوبی داشته باشند و افراد بد می توانند کار های شرارت آمیزی انجام دهند. اما وقتی از افراد خوب کار های شرارت آمیز سرمی زند، این را دیگر باید به حساب دین گذاشت.

در نامه ای از انجمن آمریکایی پیشرفت علم متوجه شدم که هدف این کنفرانس انجام گفتگوی سازنده میان علم و دین است. من همیشه طرفدار گفتگو میان دین و علم بوده ام اما نه گفتگوی سازنده. یکی از بزرگترین دستاوردهای مهم علم این بوده است که اگر چه نتوانست از دینی شدن مردم هوشمند جلوگیری کند، اما حد اقل امروز افراد هوشمند دیگر لازم نیست که حتما دیندار باشند. ما نباید از این موفقیت بزرگ علم عقب نشینی کنیم.

1: منظور نویسنده Anthropic principle است، یعنی این اندیشه که جهان می بایست در هر حال برای تکامل موجودات هوشمند مناسب می بود، زیرا در غیر این صورت ما بوجود نمی آمدیم تا بتوانیم آن را مشاهده کرده و به کمک علم فیزیک توضیح دهیم. مترجم.

2: واژه ی دیگری برای selection bias یا گزنیش جهت دار. مترجم.

3: اشاره است به نفرین نوح نسبت به کنعان فرزند حام (که فرزند خود نوح بود) زیرا او را برهنه و مست در چادرش مخفیانه دیده بود و اشاره ای است به توجیه بردگی کنعانیان به دست بنی اسرائیل. مترجم. 

A Designer Universe? By Steven Weiberg.

http://www.physlink.com/Education/essay_weinberg.cfm