علی محمد طباطبایی
(این مقاله در خرداد 1386 در سایت ایران امروز منتشر شده است)
1 ـ روزنامه ی شرق در یکی از شماره های جدید خود شرح خلاصه شده ای از یک مصاحبه با فیلسوف مشهور مارتا نوس باوم را با عنوان « اسلام با حقوق زنان سازگار است » آورده است. گرچه در روزنامه ی شرق طبق روال معمول ما در ایران هیچکونه نام و نشانی از منبع خبری یا آدرس اینترنتی آن مطلب نیامده است، اما در هر حال یافتن نشانی اصل آن کار دشواری هم نیست. این مصاحبه در سایتی تحت عنوان گفتگوی تمدن ها و با نشانی زیر (1) منتشر شده است و خلاصه ی این گفتگو با ترجمه ی آقای محمد آزاد را می توان بازگردان دقیقی از آن مطلب در روزنامه ی شرق دانست (ضمنا در همین سایت می توان مثلا مقاله ای هم از دکتر سروش مطالعه کرد و مصاحبه ای با شرین عبادی در باره ی سازگاری اسلام با حقوق بشر).
همانگونه که از عنوان مطلب شرق می توان استنباط نمود خانم نوس باوم بر این باور است که میان اسلام و حقوق زنان (و البته دموکراسی) هیچ تناقضی وجود ندارد. در مقاله ی مورد نظر به نقل از وی نوشته شده است که: « دین به ویژه اسلام نه تنها با دموکراسی سازگار است که با حقوق زنان نیز تضادی ندارد. آنچه نابجا است دیدگاه کلیشه ای غرب نسبت به مسلمانان و جهان اسلام است ». نیازی به توضیح بیشتر نیست که وقتی فیلسوفی غربی که خود یک زن امروزی و تحصیل کرده و غیر دینی است و مدتی را هم برای تحقیق در باره ی سازگاری حقوق زنان و اسلام گذرانده و در این باره کتابی هم نوشته است تناقضی میان اسلام و حقوق زنان و دموکراسی نمی بینید پس به دشواری می توان عقیده ی مخالف با خانم نوس باوم را ادعا نمود. و وقتی مصاحبه کننده که دفاعیات خانم نوس باوم در باره ی سازگاری اسلام با حقوق زنان را می شنود از او می پرسد که آیا به نظر خانم نوس باوم مشکل نغض حقوق زنان نباید در خود دین اسلام بلکه در بهره برداری از آن نهفته باشد خانم نوس باوم جواب مثبت داده و میگوید که برداشت های مغایر با حقوق زنان کار اسلام سیاسی است که ربطی به خود متون دینی ندارد (که البته این بخش گفتگو در آن خلاصه ی مطلب شرق نیامده است).
پس تا اینجای مطلب روش شد که در میان زنان تحصیل کرده ی غربی می توان شخصیت های برجسته ای را هم یافت که علی رغم تمامی اخبار و گزارشات منفی در باره ی اسلام حد اقل آنها چنین باوری ندارند و به قول خودشان در مقایسه با زنانی از ادیانی غیر از اسلام تفاوت معناداری با رویکرد زنان مسلمان در مثلا هندوستان در خصوص تحصیل و اشتغال مشاهده نکرده اند و حتی اگر تفاوتی هم بوده حاکی از توجه و همراهی بیشتر مسلمانان با جهان معاصر بوده و نه برعکس.
2 ـ اما پرسش اصلی من در اینجا این است که خانم نوس باوم چگونه به چنین نتیجه گیری رسیده است؟ چرا بسیاری از روشنفکران سکولار که خود در کشورهای اسلامی زندگی می کنند یا قبلا زندگی می کرده اند هنوز هم نتوانسته یا نمی توانند همبستگی معناداری میان اسلام و دموکراسی بیابند و به چنین نتیجه گیری هایی برسند؟ آیا آنها نمی خواهند حقیقت را ببینند؟ آیا کینه ی آنها از دین باعث می شود که تصویر وارونه ای از واقعیت جامعه ی خود داشته باشند؟
خانم نوس باوم در خلاصه ی گفتگوی شرق به دو بررسی تحقیقاتی در باره ی وضعیت مسلمانان در هند اشاره می کند و در واقع از طریق آنها است که به چنین نتیجه گیری می رسد. بنابراین ما آشکارا می بینیم که در تحقیقات مورد نظر ایشان اسلام با خود مردم مسلمان و معمولی برابر گرفته شده است. به عبارت دیگر در آن دو بررسی که دیگران انجام داده و او از آنها استفاده نموده است و در بررسی هایی که خود خانم نوس باوم شخصا به انجام رسانده اسلام برابر با تلقی ها، آرزوها و تصورات مردم معمولی (در هند یا هر کجای دیگر فرقی نمی کند) فرض شده است. اما این درست به مانند آن است که کسی مصاحبه هایی با صدها زن و دختر در ایران انجام دهد و علاقه ی آنها به دموکراسی و حقوق بشر و درک آنها از برابری زن و مرد در برابر قانون را با دین اسلام یکی بگیرد و بعد اعلام کند که در ایران هیچ تناقضی میان اسلام و حقوق زنان وجود ندارد زیرا اکثر افرادی که مورد مصاحبه قرار گرفته اند در عین حال که مسلمان بوده اند اما خواهان نظام قضایی و ارزش هایی شبیه به کشورهای غربی نیز شده اند. و یا تصور کنید که در بلوک شرق سابق اگر افرادی اجازه ی تحقیق آزاد پیدا می کردند و پس از نظر سنجی از صدها شهروند معمولی به این نتیجه می رسیدند که آنها همگی خواهان دموکراسی و حقوق بشر هستند، آیا چنین نتیجه گیری در عین حال به این معنا هم می بود که اندیشه ی کمونیستی حاکم در آن کشورها نیز خواهان همین ارزش ها و نهادها است؟ روشن است که در اصل روش تحقیق مورد نظر اشکالی وجود ندارد، اشکال در نتیجه ی نهایی است که از این قبیل تحقیقات استخراج شده است زیرا در اینجا خود ایدئولوژی که باید مورد تحقیق قرار گیرد با آرزوها و خواسته های مردمی که اتفاقا به نوعی منتسب به آن ایدئولوژی هستند یکی فرض شده است، یعنی همان مردمی که به هر حال نمی خواهند از موهبت های تمدن جدید بی نصیب بمانند. اما آیا هیچ روش دیگر و بهتری برای یافتن یا بررسی کردن سازگاری میان اسلام و حقوق بشر و دموکراسی وجود ندارد مگر مراجعه به انسان های درمانده و دچار تبعیض قرار گرفته در کشورهای عقب مانده؟
در بالا اشاره شد که فیلسوف مشهور ما معتقد است که بی توجهی و نقض حقوق بشر در کشورهای اسلامی اصولا زیر سر اسلام سیاسی است و ربطی به خود اسلام ندارد. به این ترتیب و با توجه به نتیجه گیری اصلی، خانم نوس باوم اسلام سیاسی را از اسلام به طورکل جدا می کند و آن را نوعی اسلام غیر واقعی به حساب می آورد. یعنی از نظر او مثلا اسلام سید قطب و القاعده به هیچ وجه اسلام واقعی نیست، بلکه درکی اشتباه و سیاست زده از اسلام است و اگر اسلام طالبانی خشونت گرا است و برای زن ها هیچ حقوقی قائل نیست و با ظاهر و باطن تمدن نوین مخالف است، این را نباید به حساب خود دین اسلام گذارد. با صرف نظر از آن که به هیچ وجه روشن نیست معیار اصلی ایشان برای معین کردن اسلامی بودن یا نبودن یک پدیده یا یک سخن یا یک واکنش چیست و معلوم نیست که این دیگر چه نوع کار تحقیاتی است اما این نیز خود ابهام بزرگی است که چرا باید اسلام طالبان و القاعده را صرفا با افزودن یک صفت سیاسی نوعی اسلام غیر واقعی بخوانیم. یک بررسی ساده از انواع و اقسام گرایشات اسلامی در یک قرن اخیر در خاورمیانه و سایر کشور های اسلامی نشان می دهد که جریان هایی در آنها که با دموکراسی سرسازگاری داشته باشند جزو استثنا ها هستند. خود من در سال های آخر دبیرستان شناخت جهان و جامعه ی ایران را با کتاب هایی آغاز کردم که به قول خانم نوس باوم اسلام سیاسی بودند و در تمامی آنها ضمن محکوم دانستن کمونیسم و داروینیسم و فرویدیسم و مظاهر تمدن جدید نه تنها در آنها هیچ تبلیغی برای دموکراسی دیده نمی شد که خود دموکراسی غربی هم یکی از آفاتی به حساب می آمد که می بایست با آن مبارزه شود.
3 ـ اما برای آن که من به نگاه مغرضانه محکوم نشوم به جای مراجعه به هزاران هزار نوشته و کتاب و سخنرانی اسلام گرایان سنتی اتفاقا به مطلب کوتاه و بسیار جدیدی از آقای بورقانی (برای مدتی معاون مطبوعاتی در وزارت ارشاد در دوران آقای خاتمی و بعدا یکی از نمایندگان مجلس ششم) یکی از مشهورترین نوگرایان اصلاح طلب اشاره می کنم. آقای بورقانی در روزنامه ی هم میهن (1 خرداد 86) مطلب کوتاهی دارد که در یادبود مرگ فخرالدین حجازی نوشته شده است. وی از سال های آخر دبیرستان و علاقمندی به کتاب های اسلام سیاسی می نویسد و خاطره ی مرد میان سال کتاب فروشی را گرامی می دارد که کسی جز همان مرحوم حجازی نبوده. سپس به یاد می آورد که اولین کتابی که آقای حجازی خواندن آن را به او پیشنهاد میکند کتابی از سید قطب بوده با نام « ما چه می گوئیم ». تا اینجای مطلب البته هیچ اشکالی دیده نمی شود، لیکن آقای بورقانی یکی از مترقی ترین اصلاح طلبان در ادامه ی مطلب خود می نویسد که آن کتاب هنوز هم « زینت بخش » کتاب خانه ی ایشان است و برای آن که خواننده ی روزنامه ی شرق را هم بی نصیب نگذارد چند خطی از کتاب سید قطب را یادآوری می کند: « ایدئولوژی اسلامی یک ایدئولوژی تجزیه ناپذیر است. یا باید همه ی اصول آن را به کار برد، یا باید دم از اسلام نزد. این که در پاره ای از امور درجه ی دوم و سوم نظریه اسلام خواسته شود و درمسائل مهم و عمده ای که اساس اجتماع و زندگی به آنها استوار است توجهی به اسلام نشود، بازیچه ای بیش نیست و هیچ مسلمانی نباید آن را یک امر اسلامی تلقی کند یا به آن پاسخ گوید».
کسانی که تا اندازه ای با سید قطب آشنایی داشته باشند شاید بدانند که امروزه وی را به عنوان پدرخوانده ی القاعده می شناسند. حتی خود من چند سال پیش مقاله ای از نیویورک تایمز با عنوان « سید قطب پدرخوانده ی القاعده » از پول برمن ترجمه و در ایران امروز منتشر کردم که هنوز در بعضی سایت های دیگر نیز قابل دریافت است. این دیگر جزو اسرار نیست که سید قطب یکی از متعصب ترین مخالفان جدایی دین از حکومت بود و اصلا به عقیده ی وی علت اصلی بدبختی کشورهای اسلامی یک چنین جدایی مانند کشور ترکیه و ایران قبل از انقلاب بود. اما آنچه در اینجا تعجب برانگیز است صرفا علاقه ی بخصوص آقای بورقانی به یکی از شخصیت های مهم جناح اقتدارگرا (فخرالدین حجازی) نیست، بلکه علاقه ی عجیب ایشان برای شخصیتی مانند سید قطب است و یادآوری آن وصیت از کتاب وی که اسلام را باید به تمامی پذیرفت نه این که آن را از روی مد زمانه تکه تکه کرد. این همان « دم خروسی » است که من در یکی از یاداشت های قبلی ام به آن اشاره کرده بودم. لابد از نگاه خانم مارتا نوس باوم این گونه اظهار نظر ها با خوردن مارک اسلام سیاسی مردود اعلام می شود، اما برای مردمی که در این کشورها زندگی می کنند و مجبور به ساختن با این ضد و نقیض گویی ها هستند چه فرق می کند؟ یک نماینده ی سابق و مترقی جناح اصلاح طلب در یادبود یک نماینده ی سابق جناح اقتدارگرا سخنان پر از مهر و محبتی می نویسد و فراموش نمی کند که به رابطه اصلی میان خود و آن شخص اشاره کند که فیلسوفی مانند سید قطب بوده است. در شرایطی که حتی بعضی از دوم خردادی ها دیگر به خود جناب خاتمی هم رحم نکرده و او را در شکست اصلاح طلبان مسئول می دانند، معلوم نیست که گرامی داشت سید قطب دیگر چه معناهایی باید در بر داشته باشد؟ به راستی چگونه می توان میان دموکراسی و حقوق زنان از یک طرف و سید قطب از طرف دیگر ارتباطی بر قرار کرد؟ اما میان سید قطب و اصلاح طلبان چطور؟ شک نداشته باشیم که خود آقای خاتمی هم اگر بود (و یا وزیر ارشادش آقای مهاجرانی) در تعریف و تمجید از سید قطب سنگ تمام می گذاشت.
همه ی این ها نشان می دهد که ایده ی بازگشت به اسلام تا چه اندازه مبهم و چند پهلو است و چگونه هرکدام از اصلاح طلبان و نواندیشان دینی درک و برداشت مخصوص به خود را دارند که با بقیه کاملا متفاوت است (2) (3).
و این وسط سردرگمی کسانی باقی می ماند که هنوز هم معتقد هستند راه رهایی ما بازگشت به اسلام است، البته اسلام راستین.
1: http://www.resetdoc.org/EN/Nussbaum-interview.php
2: یکی از جدیدترین اظهار نظر ها در این رابطه و در دفاع از حجاب اسلامی مقاله ای است از آقای داریوش سجادی در سایت گویا با عنوان « آسمان سیاه » که در نوع خود بی نظیر است. این مقاله ی رسوا به قدری بی پایه و سطحی است که حتی حجت اسلام های زمان شاه هم این اندازه ابتدایی از حجاب به دفاع برنمی خاستند.
3: سرمقاله ی جدیدی از آقای قوچانی در روزنامه ی جدید هم میهن به تاریخ یکشنبه 6 خرداد به نظرم یکی از بهترین نوشته ایشان است. در این مطلب با عنوان « هم خلیفه و هم قیصر » که به تنگنای ایجاد شده در ترکیه اشاره دارد چنین نتیجه گیری می کند: « اگر صدر تاریخ جدید ما ذیل تاریخ تجدد ترکیه است از این صدر چه سود که بدان سو حرکت می کنیم؟ اگر نهایت تجدد خواهی اسلامی آن است که نه در داخل یک نظام دموکراتیک امکان ریاست جمهوری یک مسلمان وجود داشته باشد و نه در خارج از آن امکان جمع یک کشور اسلامی (ترکیه) با جهان مدرن (اروپا) پس از این تاریخ صدوپنجاه ساله تجدد خواهی اسلامی از سید جمال الدین اسدآبادی تا سید محمد خاتمی چه سود؟ » و در انتهای مقاله سخن خود را این گونه به زیبایی تمام می کند: « آیا می توان هم متجدد بود و هم مسلمان؟ ».