جدا کردن هویت

ژان پائول فیتوسی

برگردان علی محمد طباطبایی

 

هنگامی که یکبار من با وسیله نقلیه ی شخصی خود برای سوارکردن برنده جایزه نوبل آمارتیا سن به هتل محل اقامتش رفته بودم، خانمی که متصدی پذیرش هتل بود از من سوال کرد که آیا من راننده ی او هستم. پس از کمی تردید با حرکت سر جواب مثبت دادم. در میان هویت های متعدد من در آن روز، هویت راننده بودن ظاهراً برای آن خانم آشکارتر از بقیه بود.

این مفهوم از هویت های چندگانه همان موردی است که آمارتیا سن در کتاب جدید خود « هویت و خشونت » با شیطنت برجسته می سازد: « برای مثال یک فرد به تنهایی می تواند شهروند بریتانیا، با منشا مالزیایی، با ویژگی های نژادی چینی و یک کارگزار بورس، یک غیرگیاه خوار، یک فرد مبتلا به آسم، یک زبان شناس، انسانی اهل پرورش اندام، یک شاعر، یک دشمن سقط جنین، یک عاشق پرندگان، یک طالع بین و کسی که معتقد است خداوند داروین را بوجود آورده تا افراد ساده لوح را آزمایش کند باشد ».

فقط یک حداقل از درون نگری نشان می دهد که دشواری ما در پاسخ دادن به پرسش « من کیستم؟ » از آن پیچیدگی پدیدار می شود که ما در تمایزگذاری میان هویت های بسیار خود و درک ساختار آنها با آنها روبرو هستیم. واقعاً من کیستم و چرا باید بپذیرم که دیگران من و فراوانی هویت هایم را به فقط یکی از ابعاد آن تقلیل دهند؟

با این وجود چنین تقلیل گرایی هایی در پشت یکی از مفاهیم غالب در جهان امروز نشسته است، یعنی جامعه چند فرهنگه که مطابق با آن یکی از هویت هایمان باید بر بقیه غلبه کند و به عنوان تنها ملاک برای تقسیم جامعه به گروه های متفاوت عمل نماید.

امروزه اغلب به ما گفته می شود که فقط دو شیوه برای درآمیختن و ترکیب مردم در جامعه وجود دارد: مدل بریتانیایی که به آن پلورالیسم فرهنگی گفته می شود و مدل فرانسوی مبتنی بر پذیرش ارزش های جمهوری و بالاتر از هر چیز مفهوم برابری.

مطابق با خرد متعارف مدل اجتماعی بریتانیایی بر همزیستی میان جوامع مختلف مبتنی است، آنهم در حالی که هرکدام از آن جامعه ها بر اساس رسوم و سنت های خود زندگی می کنند و در عین حال قوانین کشور را به رسمیت شناخته و مراعات می نمایند ـ یعنی یک فدراسیون غیر رسمی از جوامع. اما آن خرد متعارف شدیداً بر خطا است، زیرا قوانین بریتانیا به مهاجرین از کشورهای مشترک المنافع حقوق ویژه ای اعطا می کند: داشتن حق رای برای شرکت در انتخابات انگلستان، حتی در سطح ملی.

مردم از روی تجربه می دانند که دموکراسی تنها از داشتن حق رای و شرکت در انتخابات تشکیل نمیشود، بلکه همچنین نیازمند یک حوزه عمومی است که همه ی مردم در آن از حقوق و اختیارات قانونی یکسانی برخوردار باشند. در بریتانیا گروه های بزرگی از مهاجرین جهت شرکت در مباحثه های عمومی در باره ی تمامی موضوعاتی که به علائق عمومی مربوط   می شود دارای حقی برابر مانند خود مردم بریتانیا هستند، چه علائق ناحیه ای باشد و چه کشوری. از آنجایی که در این شیوه برابری بنیادین تضمین شده است، نظام بریتانیایی بهتر از نظام های دیگر از عهده ی ابراز وجود هویت های مشخص برمی آید.

هرچند امروز به نظر می رسد که دولت بریتانیا هنگامی که سعی می کند خواست های جوامع بخصوص برای مورد تایید قرار گرفتن را به جا آورد آن شرط بنیادین مدل خودش را فراموش کرده است، یعنی مثلاً هنگامی که می خواهد مواردی از قبیل مدرسه های مذهبی را که به خرج دولت کار می کنند مورد تایید قرار دهد. مطابق با نظر آمارتیا سن این رویکردی تاسف بار است، زیرا منجر به آن می شود که مردم اولویت را به فقط یکی از هویت های خود ـ مثلاً هویت دینی یا فرهنگی ـ بدهند و آن را مهمتر از بقیه تلقی کنند آنهم در زمانه ای که ضرورت دارد کودکان افق های روشنفکری خود را وسعت بخشند. با استقبال از این قسم جدایی طلبی که مدارسی از این جنس مظهری از آن هستند مردم بریتانیا اکنون می گویند: « این هویت شما است و شما نمی توانید چیز دیگری باشید ». این رویکرد برابر است با جامعه گرایی (یعنی دادن اولویت به منافع جامعه در برابر منافع فرد) و نه جامعه چند فرهنگه.

در این چند سال آخر « مدل فرانسوی » نیز در معرض سوء تعبیر قرار گرفته است که علت آن سردرگمی در مبناهای خودش بوده، یعنی وارد شدن به حیات جامعه و فراگرفتن آن از جهت برخورداری از امکان برابری واقعی به منظور دستیابی به خدمات عمومی، نظام رفاه اجتماعی، مدارس و دانشگاه ها، اشتغال و امثالهم است. جمهوری گرایی به هر فردی بدون توجه به هویت هایش حقوق برابر اعطا می کند تا فرد بتواند به برابری عمومی دست یابد و هویت های مشخص و جداگانه را انکار نمی کند و به هرکس حق بیان خویشتن در حوزه خصوصی را می دهد.

وسوسه جامعه گرایی که فرانسوی ها یک دهه است آن را مورد بحث قرار داده اند از آرزوی تبدیل ناکامی برابری واقعی به موردی کاملاً مثبت بر می خیزد. جامعه گرایی ادغام و جذب خودکار را در فضای جدا از هم و تفکیک شده جوامع متعدد فراهم می آورد ـ که شاید آمارتیا سن آن را زندانی شدن توسط تمدن خطاب کند.

لیکن انسان نمی تواند شکست را در ظاهری از پیروزی مخفی کند. تا زمانی که مناطق شهری از جهت اجتماعی و اقتصادی مورد غفلت قرار گرفته اند، هنر جامعه گرایی فقط نقاب زدن بر تجاوز به اصل برابری است. گروه های اجتماعی در این حالت مطابق با تمایزات « قومی » یا « نژادی » تقسیم می شوند و مورد ارزیابی قرار می گیرند.

از آنجا که شرایط اجتماعی « مدل فرانسوی » شدیداً مورد غفلت قرار گرفته است، این شیوه اکنون یک تناقض زنده با مهمترین اصل مبنایی خودش است: یعنی با اصل برابری. برای معکوس کردن مسیر این گرایش، جمهوری خواهی فرانسوی باید مانند تعدد فرهنگ های انگلیسی خودش را مورد تناقض قرار دهد تا به خود وفادار بماند. فرانسوی ها باید تشخیص دهند که برابری در مقابل قانون یک اصل بنیادین است، اما اصلی ضعیف. این اصل در واقع باید توسط یک بینش صریح از این که چگونه می توان به برابری رسید تکمیل شود.

این بینش باید تلاش های جمهوری خواهانه را هماهنگ با اهمیت عقب ماندگی های مردم جهت رها کردن آنها از بار شرایط اولیه خود قرار دهد. برابری اصیل و ناب در عرصه عمومی ـ که به نسبت ارزش ها و تاریخ هر کشور با هم متفاوت است ـ مستلزم حد اقلی از رعایت و پذیرش تاریخ کشور و ارزش های آن است.

آمارتیا سن می گوید که آنچه در اینجا مورد رعایت و پذیرش قرار می گیرد را باید به عنوان هویت ملی تلقی نمود. لیکن این هویت باید گشوده باشد. این هویتی است که ما هرکدام با زندگی کردن در کنار دیگری و با توجه به آنچه ما با هم در آن مشترک هستیم در آن سهمی داریم، بدون توجه به تفاوت های موجود میان هویت های متعدد و چندگانه ی خود.

نویسنده ی مشهور بریتانیایی ژوزف کنراد فرزند پدر و مادری لهستانی و متولد اوکراین که در آن زمان روسیه بر آن حکومت می کرد و با نام اولیه ی ژوزف تئودور کنراد کورسنیوفسکی بر این عقیده بود که واژه ها بزرگترین دشمن واقعیت هستند. جاذبه هویت ملی  نباید تبدیل به یک سرپوش جمعی شود که در پس آن « شامل گردیدن » به یک رویای بدون سر تبدیل شود که با جامعه گرایی (اولویت دادن جامعه بر فرد) همزیست است و اکنون پس از ناکامی هایی که تجربه کرده  دوباره سربرآورده است.  

Ghettoizing Identity by Jean-Paul Fitoussi

Project Syndicate 2008