پایان « پایان تاریخ »

جان گری

برگردان علی محمد طباطبایی

هنگامی که به تاریخ معاصر جهان نظری بیندازیم، مشاهده می کنیم که در سرتاسر آن کشورهای لیبرال در کنار بسیاری از انواع حکومت های استبدادی به هم زیستی خود ادامه داده و به نحوی مشابه، جهان مدرن نیز پیوسته دارای نظام های اقتصادی گوناگونی بوده است. انواع متنوعی از سرمایه داری، اقتصادهای برنامه ریزی شده و بعضی انواع دیگر که زیر نظر دولت هدایت می شوند، و البته تعداد زیادی نظام های اقتصادی دورگه که به سادگی نمی توان آنها را طبقه بندی کرد.

دیپلوماسی و حقوق بین الملل برای از عهده برآمدن واقعیت رژیم های سیاسی گوناگون بود که تکامل یافت. با این وجود در سرتاسر قرن 20 سیاست های جهانی توسط پروژه ی یکنواخت کردن جهان به یک رژیم واحد شکل گرفت. هدف طولانی مدت رژیم کشور شوراها با گرایش مارکسیستی اش، کمونیسم حهانی بود. به این ترتیب کل جهان می بایست به یک اقتصاد سوسیالیستی واحد تبدیل گردیده و توسط نوعی از حکومت که در همه جا یکسان است اداره شود.   

اکنون به طور گسترده ای و البته به حق پروژه ی مارکسیستی به عنوان آرمانگرایی ناب نگریسته می شود. اما حتی پس از ناپدید شدن کمونیسم به عنوان نیروی محرکه ای در سیاست جهانی، هنوز هم تنوع در نظام های سیاسی یک اصل پذیرفته شده نیست. با سقوط شوروی و مطابق با عبارت معروف فرانسیس فوکویاما، ما اکنون در « پایان تاریخ » قرار گرفته ایم، یعنی دوره ای که در آن دولت های غربی می توانند به طور کامل به یکدست کردن نظام بین المللی به رژیمی واحد آغاز کنند، یعنی رژیمی که بر بازارهای آزاد و یک دولت دموکراتیک مبتنی است. اما این هم پروژه ای است به همان اندازه ی طرح مارکسیستی آرمان گرا و خبر از آن می دهد که به نحو قابل توجهی نسبت به پروژه ی اتحاد شوروی عمر کوتاه تری خواهد داشت.

علت های بسیاری برای سرنگونی بلوک شوروی وجود دارد، اما ـ بر خلاف باور مرسوم ـ ناکارایی اقتصادی از جمله مهمترین آنها نیست. بلوک شرق متلاشی گردید، زیرا از عهده ی مقاومت در برای ملی گراها در لهستان و کشورهای بالتیک بر نیامد، و به طور کل می توان گفت که یک نظام واحد سیاسی و اقتصادی  نمی تواند نیازهای جوامع و مردمی به شدت متفاوت را برآورده سازد.   

مارکسیسم تعبیری اقتصادی از حتمیت گرایی (دترمینیسم) است و پیش بینی می کند که تفاوت ها میان جوامع و مردم، هنگامی که آنها به سطوح برابری از تکامل اقتصادی دست می یابند کاهش خواهد یافت. به عقیده ی مارکسیست ها ملی گرایی و دین هیچ گونه اهمیت سیاسی ماندگاری ندارند. البته در کوتاه مدت  می توان از آنها برای روشن نگاه داشتن تنور مبارزه ی ضدامپریالیستی استفاده کرد، اما در نهایت آنها موانعی در راه سازندگی سوسیالیسم هستند. اقمار شوروی که توسط چنین اندیشه هایی هدایت می شدند، جنگی    بی وقفه را بر علیه سنت های ملی و دینی مردمی که بر آنها حکومت می کردند به راه انداخته بودند.

اما حاکمان شوروی محبور شدند که در عمل برای باقی ماندن در قدرت دست به سازش بزنند و در میان آنها فقط تنی چند وجود داشتند که می توان آنها را به عنوان ایدئولوگ های دوآتشه توصیف نمود. در مجموع  خشونت و سختگیری نظام شوروی بیش از هر چیز دیگر پیامد این واقعیت بود که این نظام بر فرض های کاملاً اشتباه پایه ریزی شده بود.

مبنای اصلی نظام شوروی تفسیر مارکسیستی تاریخ بود که مطابق با آن تمامی جوامع می بایست دارای نظام اقتصادی و شکل اجتماعی مشابه باشند. اتحاد حماهیر شوروی از هم پاشید زیرا تشکیلات یکپارچه و یکدستش نتوانست خود را با ملت های متفاوت تطبیق دهد ـ ملت هایی چون چک ها، ازبک ها، مجارها، مردم سیبری، لهستانی ها و مغول ها، یعنی مردمی که واقعیت های تاریخی و شرایط اجتماعی و آرمان های آنها شدیداً با یکدیگر متفاوت بودند.

امروزه بازار آزاد جهانی که پس از سقوط شوروی ایجاد گردیده، به همان دلایل مشابه در حال ازهم پاشیدن است. نئولیبرال ها نیز مانند مارکسیست ها در اقتصاد معتقد به حتمیت گرایی (دترمینیسم) هستند. آنها نیز بر این باوراند که مقدر شده است کشورها در هر کجای عالم از یک نظام اقتصادی مشابه و تشکیلات سیاسی واحد پیروی کنند. به عقیده ی آنها هیچ چیز نمی تواند جهان را از تبدیل شده به یک بازار بزرگ مانع شود،  لیکن می توان به این جریان ناگزیر همگرایی سرعت بخشید. دولت های غربی و نهادهای فراملی به باور آنها می توانند به عنوان ماماهای جهان جدید عمل کنند.

این ایدئولوژی که به نظر ناممکن و غیر قابل قبول می آید مبنای نهادهایی مانند صندوق جهانی پول (IMF)  را تشکیل می دهد. آرژانتین و اندونزی هرکدام دارای معضلات کاملاً متفاوتی هستند، اما برای کارشناسان صندوق جهانی پول هردوی آنها باید به اقتصاد های بازار آزاد تبدیل شوند. روسیه در زمان سقوط کمونیسم دارای صنایعی فرسوده بود، لیکن IMF کاملاً مطمئن بود که این کشور می تواند به یک اقتصاد کاملاً آزاد به سبک غربی تبدیل شود. الگوی آرمانی از سرمایه داری انگلوساکسون برای همه جا تبلیغ می شد.

بنابراین کمترین تعجبی ندارد که این رویکرد شدیداً ایدئولوژیک در خط و مشی های اقتصادی به موفقیت نرسید. اندونزی به روزگاری سیاهی افتاد، در حالی که آرژانتین به سرعت به یک کشور جهان اول تبدیل    می شود. روسیه دوره ی نئولیبرال خود را پشت سرگذارده و اکنون در مسیری به پیش می رود که با واقعیت های تاریخی و شرایط اجتماعی اش نزدیک تر است.  

کشورهایی که از طوفان های اقتصادی چندسال گذشته جان سالم به در بردند ـ مانند هند، چین و ژاپن ـ کشورهایی بودند که الگوی های صندوق جهانی پول را با احتیاط بسیار مورد تامل قرار دادند. بی تردید، همچون بعضی از مارکسیست های بازمانده که از برنامه ریزی مرکزی اقتصادی همچنان دفاع می کنند، ایدئولوگ های صندوق حهانی نیز مدعی هستند که روش های آنها شکست نخورده، بلکه اشکال از آنجا ناشی می شود که کسی آنها را به طور کامل به اجرا نگذارده است. لیکن این واکنشی ریاکارانه است. در هر دو مورد، روش ها با هزینه های انسانی بسیار زیاد به کار بسته شد، اما به شکست انجامیدند. 

اگر بازار آزاد جهانی از هم پاشیده است علت آن هزینه های زیاد انسانی سیاست های مربوطه در کشورهایی از قبیل آرژانتین، اندونزی و روسیه نیست، بلکه علت اصلی آن است که این روش ها دیگر حتی با کشورهایی که به طور جدی حامی چنین سیاست هایی بودند نیز تناسبی ندارد. در زیر بار فشار تنزل بازار سهام، ایالات متحده اکنون خط و مشی های تجارت آزاد جهانی را به نفع روش های سنتی تر نظام حمایتی کنار می گذارد. این تغییر مسیر غیر منتظره البته تعجب برانگیز نیست. آمریکا در تمامی تاریخ خود پیوسته سعی داشته است که بازارهایش را از رقابت های بین المللی دور نگه دارد. به این ترتیب بار دیگر تاریخ بر ایدئولوژی غلبه کرد. با توجه به عدم علاقه ی آمریکا به روش های بین المللی نئولیبرال، دیگر از این روش ها نیز نشانی یافت نمی شود. البته شاید هنوز هم هنگامی که موضوع بر فراخوان بازار آزاد جهانی باشد، گرایش غالب در سیاست مداران از سر تحسین به آن جواب مثبت دهد، لیکن در عمل جهان در حال بازگشت به الگوی کهن تر و ماندگار تری است. اکنون بنا به مصلحت پذیرفته شده است که در آینده، همچون در گذشته، جهان مجموعه ی متنوعی از نظام های اقتصادی و رژیم های سیاسی را در بر خواهد داشت. بازار آزاد جهانی نیز همچون کمونیسم به مکانی در موزه ی خیال پردازی های بشری سپرده می شود.

The End of the End of History, by John Gray.

Project Syndicate, August 2002.