نقد عقل عربی

نگاهی به اندیشه های فیلسوف عرب محمد عابد جابری

سونیا حجازی

برگردان علی محمد طباطبایی 

 

محمد عابد جابری بدون تردید مهمترین روشنفکر عربی در جهان معاصر است. نقطه توجه او در کارهایش بر ناکامی پروژه ی روشنگری در جهان اسلامی و جستجوی یک هویت عربی در جهان مدرن متمرکز است. سونیا حجازی آراء و اندیشه های او را بررسی می کند.   

نقطه آغازین در کارهای محمد عابد جابری پرسش از منبع اقتدار و مرجعیت در جوامع اسلامی ـ عربی است. تاریخ اسلامی را چه کسی تعیین می کند؟ چه کسی اجازه ی مشخص کردن حقوق زنان از درون متن های مقدس و دینی را در اختیار دارد؟ چه نوع از ابداعات فنی و اجتماعی مجاز شمرده می شوند و آنهم با کدامین توجیهات؟ اینها تماماً موضوعاتی هستند که به یک مجادله ی اصلی در باره ی قدرت قضاوت فردی اشاره دارند. 

جابری بر این دیدگاه است که با تغییراتی که توسط مدرنیته در جهان اسلامی بوقوع می پیوندد دین اسلام نیز دچار تغییراتی می شود. در واقع این را می توان در همه جا مشاهده کرد. اسلام در مراکش به شکل قابل توجهی از اسلام در مالزی متفاوت است و همین طور از باورهای اسلامی « مسلمانان سیاه » در ایالات متحده.

اما این دقیقاً همان نکته ای است که باعث شده است رویکردهای جابری در جهان عربی با مقاومت روبرو شود، زیرا بسیاری از عرب ها هنوز هم خودشان را به عنوان متولیان و پاسداران اسلام « واقعی » و در واقع تنها اسلام راستین می نگرند. 

ساخت گشایی اندیشه عربی

گفتگویی که به این ترتیب جابری به جریان انداخته است بر تفسیر فردی و عقلانی از متن های مقدس متمرکز می شود. او این متن ها را از الگوهای تفسیرهایی که بر قرن هشتم مبتنی هستند آزاد ساخته و بر آن نوع از توانایی در تفسیر آنها صحه می گذارد که افراد می توانند به کمک منطق قضاوت شخصی خود اعمال کنند.  

جابری در کتاب چهار جلدی خود « نقد عقل عربی » محدوده های ساختاری شیوه های علمی اندیشیدن را مورد بررسی قرار می دهد، آنچه از نظر خودش به عنوان علت اصلی ناکامی پروسه مدرنیزاسیون در جهانی عربی تلقی می گردد. 

وی در مقدمه ی جلد اول کتاب مورد بحث از سال 1984، « نقد عقل عربی » را در ادامه ی مجموعه ای از کتاب های دیگر در باره ی موضوع بحران و نوزایی فرهنگ عربی که طی یکصد سال گذشته منتشر شده است به حساب می آورد.   

بحث اصلی کتاب او به این موضوع که دانش چگونه ایجاد می شود می پردازد. برای چنین منظوری جابری دستور زبان عربی و همینطور حقوق اسلامی، الهیات، عرفان، فن بلاغت و فلسفه در کشورهای اسلامی را نیز مورد بررسی قرار می دهد.   

به عقیده ی او این حوزه ها همگی ساختار مشابهی از دانش را در بر دارند. او بر این ادعا است که روش اندیشه قیاسی عمیقاً در فضای تفکر و فرهنگ اسلامی ریشه داشته و در واقع این شیوه از حوزه ی حقوق اسلامی به تمامی قلمروهای دیگر منتقل شده است.

در دانش تفسیر دینی (یا علم البیان) آنچه هنوز نادانسته است تحت آنچه تاکنون دانسته است قرار می گیرد در حالی که استدلال در علوم طبیعی (یا علم البرهان) در مقایسه با آن تنها بر استقرا قرار دارد. از طرف دیگر تصوف (یا علم العرفان) برای بیشتر روشنفکران به معنای بازگشت به حوزه ی خصوصی است و به این ترتیب در اینجا نیز کششی برای مدرنیزاسیون ایجاد نمی شود. 

جابری این سه نوع از شناخت و ادراک را به این عنوان که بزرگترین موانع را در برابر حرکت به سوی ابداع گری و اندیشه مدرن ایجاد کرده اند مورد انتقاد قرار می دهد، زیرا به باور او الگوی از پیش تعین و تجویز شده برای تفسیر گذشته می تواند پیامدهایی برای سیاست روزگار ما در بر داشته باشد. 

غلبه بر الگوهای سنتی اندیشه

اما جابری اشاره می کند که بر خلاف آن، ویژگی فرهنگ اروپایی و یونانی نه فقط تقسیم میان دانش و جادو بلکه به ویژه توجه و تمرکز بر شرایط امکان اندیشیدن است.

او خواهان کنارگذاردن ایده ی یگانگی (توحید) در خارج از قلمروی دین است، زیرا فقط در برخورد نظریه ها و نظریه پردازان گوناگون و مخالف با هم و میان علوم طبیعی، دین و قدرت حکومتی (کپلر، کلیسا، قیصر) است که پویایی لازم برای پیشرفت ایجاد می گردد. 

جابری در آثار خود نسبیت و وابستگی به متن را در میراث فرهنگی که برای اعراب باقی مانده است نشان می دهد و به این نتیجه گیری می رسد که آنها نمی توانند هیچ گونه سرمشقی برای جهان مدرن ارائه دهند. در عین حال او این مجادله را رد می کند که [گویا] تلاش فردی به سوی خردگرایی، اعتراض و نقد « مخدرهای وارداتی از غرب اند » و فقط باعث ضعف جهان اسلامی می شوند.  

جابری از دهه ی 1970 یکی از حامیان جریانی تندرو، سکولار و چپگرا در جهان عربی است و او از جمله اعضای فعال در « جبهه ی ملی نیروهای مردمی »  (UNFP)بود، یعنی جناح چپ حزب استقلال که در 1959 از آن حزب جدا شد.

پس از آن که در 1973 این حزب در مراکش ممنوع اعلام گردید او از 1975 تا 1988 به عنوان عضوی از دفتر سیاسی در « اتحادیه سوسیالیستی نیروهای مردمی » خدمت کرد. جابری از جمله نویسندگان کتابی دانشگاهی جهت تدریس فلسفه است که توسط وزارت آموزش و پرورش منتشر گردیده.

جابری در مقام استاد دانشگاه نسلی از دانشجویان بی تفاوت با میراث تاریخی خود را با گذشته ی خویش و همینطور با جریانات خلاف سنتی که وی طرفدار آنها بود آشنا ساخت. او در گفتمان های جاری در جهان عرب در خصوص مسئله ی هویت شرکتی فعال داشت و  این امر خطیر را از طریق رواج دادن و عامه فهم کردن دانش فلسفی و علمی در چارچوب فعالیت سیاسی و حرفه ی دانشگاهی خود به انجام رساند. به این ترتیب وی در سال 2008 موفق به دریافت جایزه ی ابن رشد برای آزادی اندیشه در برلین گردید.  

جابری این نظریه را مطرح می سازد که ساختار اندیشه ی عربی هنوز هم موفق به ایجاد یک « انقلاب علمی » نشده و در نتیجه از ایجاد نوگرایی ناکام مانده است که علت آن نیز به باور جابری درونی ساختن نظام تفسیر دینی بوده. 

به عقیده ی او شناخت دقیق و به قالب نمونه درآوردن این ساختارهای فکری از جمله مهمترین وظایفی است که برای غلبه یافتن بر توقف فکری در جهان عرب مورد نیاز می باشد. 

درخواست برای آزادی اندیشه

فلسفه جابری به توسط ساختارشکنی تفسیر و حقوق دینی، در عین حال موضعی سیاسی نیز اختیار می کند. وی موقعیت اسلام گرایان را ساخت گشایی می کند، در واقع کسانی که دست به تاریخی در ظاهر بی طرفانه، مقاومت ناپذیر و سرراست زده اند تا به این ترتیب تنها یک هویت را برای فرد تعین کنند.    

رویکرد جابری به نظریه ی شناخت با تکانه های آزادکننده آغاز می گردد، زیرا او شهروند درگیر را که قادر به تفسیر رویدادهای تاریخی از گذشته و دنیای معاصر است در مرکز تلاش های خود قرار می دهد.

از نظر او آزادی فردی و تفاوت میان افراد هسته ی اصلی سازمان اجتماعی است. تفاوت ها حکم مبنای سازنده ای برای جامعه هستند. در واقع قابلیت انفجاری آثار او در مورد مسائل اجتماعی در همین رویکرد او نهفته است.

جابری این سنت را که بر تکرار تاریخ تاکید دارد به شدت مورد انتقاد قرار می دهد. او همچنین هر نوع سنتی را رد می کند که برای ادامه یافتنش آموزش طوطی واری کفایت می کند.  

با این وجود برای جابری تسلط بر سنت به معنای شناخت جوانب گوناگون آن است و از این طریق نائل شدن به تشخیص نسبیت و تاریخیگرایی بودن آن. فقط کسانی که در برابر ابداع گشوده اند می توانند آینده را شکل دهند. ابداع و آفرینندگی فقط جایی شکوفا می شود که در آنجا ممنوعیتی برای اندیشه وجود نداشته باشد.

http://en.qantara.de/webcom/show_article.php/_c-478/_nr-884/i.html