آیا خدا صرفاً عملکردی از مغز انسان است؟

برگردان علی محمد طباطبایی 

 

در سرتاسر جهان دانشمندان و فلاسفه در تلاشند تا به حل نهایی سرشت خدا و دین نائل آیند. نتایج جدیدی از تحقیقات مغز انسان این گمان را تقویت می کند که طبیعت ما را از پیش برای داشتن اعتقاد و ایمان به چیزی برنامه ریزی کرده است، تا آن حد که پرفسور گئورگ نورتهوف می گوید: « در واقع انسان ها چاره دیگری جز داشتن اعتقاد و ایمان ندارند ».

در پیامد تحقیقات جدید در باره مغز انسان و ساختارهای عصبی آن این پرسش سربرمی آورد که اعتقادات بشر و به ویژه باورهای دینی اش در چه رابطه ای با فعالیت های مغز او قرار می گیرند. پیشتر از این باور به خدا با تصوری از یک روح و ذهن غیر مادی مرتبط دانسته می شد. با این وجود جدیدترین تحقیقات در شاخه های مختلف علوم طبیعی که تحت اصطلاح علوم عصب شناسی (Neurowissenschaften) معروف است همواره با وضوح بیشتری نشان می دهد که پذیرش یک ذهن یا روح غیر مادی غیر محتمل است و این که عملکردی که ما آن را با یک چنین روحی در ارتباط قرار می دهیم در درجه اول باید با خود مغز و شرایط عصبی (نورونی) آن مرتبط دانسته شود.    

بنابراین اکنون این پرسش مطرح می شود که آیا نمی توان در نهایی ترین تحلیل ایمان دینی بشر را به فعالیت های مغز او فروکاست. برای مثال در بیمارانی که معمولاً دچار حمله می شوند (یا به عبارتی همان مبتلایان به بیماری صرع) خاطرات به شدت مذهبی بروز می کند. همچنین بیمارانی که از اسکیزوفرنی یا روان گسیختگی در رنجند نیز پیوسته ظهور خاطرات مذهبی دیده می شود. بعضی از آنها در چنین حالتی احساس می کنند که به مقام خدایی رسیده اند و بنابراین رفتاری متناسب این جایگاه در پیش می گیرند.

تحقیقات علمی جدید در زمینه تصویربرداری پزشکی از مغز (یا همان رادیولوژی تشخیصی funktionelle Bildgebung) به این نتیجه رسیده است که راهبه های فرقه ی به نام  کارملیت  (Karmelit) هنگامی که در حالت احساسی از وحدت با خدا به سر می برند در بخش هایی از مغز خود فعالیت هایی نشان می دهند که بیشتر در بخشهای میانی قشر مغز و ساختارهای زیرین آن قرار دارد. این همان مناطقی است که توسط احساسات بسیار شدید عاطفی فعال می شود. بنابراین آیا باور به خدا چیزی مگر یک احساس شدید مثلاً احساسی از خاطرجمعی، اطمینان و تحت محافظت یک قدرت برتر قرار داشتن (Geborgenheit) نیست؟

معیاری برای یک چنین احساس مثبتی از اطمینان، حالتی از خود ارجاعی احساسات است، یعنی هنگامی که شخص برای احساسات و عواطف خودش اهمیت بسیار زیادی قائل است. در یک بررسی علمی من به آزمایش شوندگان تصاویری به شدت عاطفی را نشان دادم، در حالی که آنها می بایست میان دو حالت کم و زیاد از خودارجاعی آن تصاویر تفاوت قائل شوند، به عبارتی کدام یک از آن تصاویر تاثیرات زیادی بر روی احساسات و عواطف آنها می گذارد. مسئله جالب توجه این که در تصاویری با خاصیت خودارجاعی زیاد و عواطف شدید دقیقاً در همان بخش هایی از مغز آنها فعالیت مشاهده می شد که در راهبه های فرقه کارملیت، یعنی بیش از همه در مناطقی از بخش میانی قشر مغز ما.    

چرا ما احساسات مذهبی را تجربه می کنیم؟      

علی رغم این نتایج جدید، طبیعتاً این پرسش مطرح می شود که چرا ما به طور کل احساسات مذهبی را تجربه می کنیم و نه شرایط عصبی (نورونی) خودمان را؟ چگونه است که من نه فعالیت یک سلول عصبی را بلکه یک احساس مذهبی را تجربه می کنم، آنهم در شرایطی که احساس مذهبی خودش در واقع چیزی جز فعالیت یک سلول عصبی نیست؟ و البته این پرسش نیز طبیعتاً مطرح می شود که چرا مغز ما در ما انسان ها احساسات مذهبی را از پیش برنامه ریزی کرده است؟ ظاهراً از ما کاری ساخته نیست مگر این که به چیزی باور داشته باشیم، حالا می خواهد آن خدا، مارکسیسم یا سرمایه داری باشد.

فیلسوف مشهور لودویک ویتگنشتاین در همین خصوص چنین اظهار نظری کرده بود: « عجب اتفاقی، که وقتی کاسه سر هر انسانی را باز کرده اند در داخل آن همیشه با یک مغز مواجه شده اند. » منظور وی از این عبارت اشاره به این واقعیت است که هیچ کس نمی داند که آیا او حقیقتاً  صاحب یک مغز است و احتمالاً آنهم به این دلیل که ما نمی توانیم مغز خود را به عنوان مغز ادراک کنیم. به عبارت دیگر در این خصوص ما با یک نقصان در ادراک انسانی خود روبرو هستیم، با یک کمبود یا کسری ادراکی در خودمان.    

من این ناتوانی در ادراک مغز توسط انسان را تقلید خودشناختی می نامم. ما به جای مغز، شخص خودمان را به عنوان « خود » ادراک می کنیم و دقیقاً همین نقصان ادراک میان مغز و خود است که از قرار معلوم با اعتقادات مرتبط می باشد، یعنی با باور به یک روح برتر یا یک خدا یا حتی باور به فن آوری. احتمالاً این مغز ما است که ما را و وجود خودش را از پیش به طوری برنامه ریزی کرده که نمی توانیم بدون باور داشتن به چیزی به زندگی خود ادامه دهیم.

مغز غنی سازی به حد کفایت نیست

بنابراین محققین علم عصب شناسی و فلسفه نورونی (Neurophilosophie)  در توضیح و تبیین دین چه سهمی می توانند داشته باشند؟ هنگامی که ما به درون حالت های مذهبی فرو می رویم فعالیت نورونی در مغز ما خود راتغییر می دهد، معنای آن این است که ما بدون مغز خود و حالت های متناسب آن ظاهراً نمی توانیم حالت های ایمانی معادل را داشته باشیم. اما مغز یک شرط لازم است و نه کافی، زیرا مغز ما پیوسته در یک رابطه مستقیم با محیط پیرامون خود قرار دارد و فقط در یک چنین فضا و شرایطی می توانیم احساساتمان و خودمان را تکامل بخشیم.

پس شاید اکنون باید این پرسش را مطرح سازیم: محققین علوم نورونی و فلسفه نورونی در رابطه با دین چه چیزهایی را می توانند به ما توضیح دهند؟ آنها نه می توانند وجود و نه عدم وجود خدا را به اثبات رسانند. به همچنین فانی بودن یا فناناپذیری را نیز نمی توانند ثابت کنند. محققین علوم نورونی درست به مانند تمامی محققین دیگر علوم طبیعی با داده هایی در رابطه با مشاهده طبیعت و وجود انسان سروکار دارند. اما وجود خدا را نمی توان مشاهده کرد. بنابراین موضوع باور دینی در محدوده طبیعت قرار نمی گیرد و به عبارت دیگر محققین علوم نورونی در ین خصوص نمی توانند اظهار نظر کنند. در خصوص جاودانی بودن وجود درونی ما نیز همین ادعا صدق می کند. اگر می خواستیم که چنین چیزی را مشاهده کنیم لازم بود که از خودمان بیشتر عمر کنیم و این در تضاد با فانی بودن ما است. از این رو اثبات فناناپذیری یا فانی بودن با علوم نورونی مقدور نیست. مغز که خودش مهمترین عضو دانش بشری است در اینجا به مرزهای غیر قابل عبور خودش می رسد.      

در عین حال نمی توانیم از شر این اندیشه خلاصی یابیم و در تجربیات روزانه این فرض را نادیده  بگیریم که احتمالاً یک روح برتر یا یک خدا وجود دارد. اما نه می توانیم این فرض را به اثبات رسانده و نه آن را رد کنیم زیرا نمی توانیم مغز خودمان را به عنوان یک مغز ادراک کنیم. ایمان نشانه و گواهی آنچه ظاهراً به طور مستیم به تجربه در می آید را در طرف خود دارد. از این رو ما انسان ها احتمالاً نمی توانیم ایمان داشتن را کنار گذاریم: ما باید ایمان داشته باشیم و جز آن از ما ساخته نیست ـ و حتی اگر قرار است که این صرفاً ایمان به مغز و به علوم نورونی باشد، که در روزگار ما جای باور به دین را تا حد بسیاری گرفته است.

Ist Gott nur eine Funktion unseres Gehirns?

http://www.welt.de