قابلمه ی غذا و بمب

تزوتان تودوروف

برگردان علی محمد طباطبایی 

 

هر سالروز بمباران هیروشیما و ناکازاکی به یاد ما می آورد که خاطره از نظر عاطفی بی طرف نیست. خاطره به سوی خیر یا شر گرایش دارد. چهار چشم انداز اصلی با قدرت تمام هر روایت تاریخی را مورد تاثیر قرار می دهند: انسان نیکوکار یا ذی نفع های او، انسان تبهکار یا قربانی هایش. 

ذی نفع بودن در یک عمل از عظمت کمتری برخوردار است تا بانی خیر بودن در همان عمل، زیرا ذی نفع بودن در مجموع بر ضعف و وابستگی اشاره دار. اما در یک جنایت نقش قربانی را داشتن آشکارا قابل احترام تر است تا قرار گرفتن در جایگاه تبهکار. و در حالی که هیچ کس نمی خواهد یک قربانی باشد، بسیاری امروزه مایلند که حد اقل در زمان گذشته قربانی یک عمل واقع شده باشند. آنها آرزومند منزلت اجتماعی هستند که قربانی بودن با خود به همراه می آورد.

 قربانی بودن به انسان حق شکایت کردن، تظاهرات به راه انداختن و طلبکار بودن را می دهد. این به نفع شماست که همچنان در نقش قربانی بمانید تا این که [یک بار برای همیشه] تاوان قربانی شدن خود را دریافت کنید. به جای یک بار ارضاء شدن، شما امتیاز دائمی را در اختیار خود نگه می دارید.  

اما آنچه در باره ی افراد حقیقت دارد در باره ی گروه حتی از حقیقت بیشتری برخوردار است. اگر بتوان به نحو قانع کننده ای نشان داد که یک گروه در گذشته قربانی یک بی عدالتی واقع شده، این گروه به طور بی پایانی اعتبار اخلاقی کسب می کند. و هر چقدر جنایت روی داده در گذشته وحشتناک تر باشد، حقوقی که در زمان حال به آن گروه تعلق می گیرد پرجاذبه تر و الزام آور تر است ـ یعنی آنچه صرفاً از طریق عضویت داشتن در گروهی بدست می آید که نسبت به او آن عمل خلاف انجام شده است.

البته اکنون ما با وضوح بیشتری نسبت به گذشته درک می کنیم که تاریخ پیوسته توسط فاتحین نوشته شده است. در نتیجه طی دهه های اخیر این نیاز به طور مداوم احساس گردیده که تاریخ قربانی ها و شکست خورده ها نیز باید نوشته شود، حد اقل در کنار تاریخ فاتحین. این مطالبه ای کاملاً مشروع است زیرا ما را دعوت می کند که با جنبه های مورد غفلت قرار گرفته از گذشته آشنا شویم. هرچند که از طرف قربانی سخن گفتن هیچ گونه ارزش اخلاقی اضافی با خود همراه نمی آورد.

در واقع چنانچه از درک نقاط ضعف یا خطاهای گروه خود ناکام بمانیم هیچ گونه بهره ی اخلاقی       نمی تواند از بازخوانی گذشته بیرون کشیده شود. اما یک چنین تلاشی به نوبه ی خود مسئله ساز است. برای مثال در 1995 بنیاد اسمیتسونین (Smithsonian) در واشنگتن در صدد برآمد تا جنبه های تازه ای از ماجرای هواپیمای مشهور انولاگی (Enola Gay) که آن بمب اتمی را بر فراز هیروشیما فروانداخت روشن کند. جان داور (John Dower) تاریخ نگاری آمریکایی و متخصص در تاریخ معاصر ژاپن موضوع را به طور دقیق مورد بررسی قرار داد. وی نشان داد که تاریخ چگونه می تواند در شیوه هایی کاملاً متفاوت از یکدیگر عرضه و ارزش یابی شود: از نظرگاهی آمریکایی یا ژاپنی، حتی هنگامی که هیچ کس سعی در دستکاری و تحریف منابع نداشته باشد. برای چنین منظوری گزینش و ترکیب کردن داده ها کافی است.

برای آمریکایی ها این عمل به منزله ی « روایتی دلاورانه و پیروزمندانه است که طی آن بمب های اتمی ضربه ی نهایی را بر دشمن متجاوز، متعصب و وحشی وارد کرد ». از دیدگاه ژاپنی ها آن عمل در حکم « گزارشی است از آزار و شکنجه که در آن بمب های اتمی به نماد نوع ویژه ای از رنج کشیدن تبدیل شده است ـ چیزی تقریباً شبیه به نقشی که قتل عام یهودیان در جنگ دوم جهانی برای یهودی ها دارد ». 

در موزه ی هیروشیما نقش قربانی در شیوه هایی مورد بهره برداری قرار گرفته که به صورتی مشابه خاطره را مورد تحریف قرار می دهد. نه به مسئولیت دولت ژاپن برای شروع جنگ اشاره می شود، نه به رفتار غیر انسانی ژاپنی ها با زندانی های جنگی و نه به خسارت های سنگینی که مردم غیر نظامی متحمل شدند. هر طرفی آن نظر گاهی را انتخاب می کند که با منافع خودش بهتر جور در می آید. ما چه با قهرمان ها، چه با خلبان های هواپیمایی که با انداختن بمب اتمی به جنگ دوم جهانی پایان دادند و چه با مردم بی اختیاری که در معرض جهنم نابودکننده ی اتمی قرار گرفتند احساس همدردی کنیم در هر حال همیشه طرفدار « مردم بی گناه » و « انسان های شریف » هستیم.

در بنیاد اسمیتسونین ماجرای هواپیمای انولاگی می بایست در نمایشی که منظور از آن به تصویر کشیدن بمباران هیروشیما در تمامی زیر و بم هایش بود نقش مهمی بازی کند. هرچند که با توجه به فشار گروه های میهن پرست گوناگون آمریکایی نمایشگاه لغو شد زیرا به عنوان توهین به خاطره تلقی گردید. به این ترتیب از آنجا که به تصویر کشیدن آمریکایی ها در نقش انسان های نیکوکار ممکن نشد، این تصور ایجاد گردید که آنها مسئول قتل عام اتمی بوده اند، در واقع عملی که به هیچ وجه قابل توجیه نبود.

گزارش در باره ی شر چه شکلی می تواند داشته باشد اگر نویسنده از این که خودش را با قربانی و یا با قهرمان یکی فرض کند خود داری کند؟ تحقیق Dower در باره ی شیوه های متفاوتی که آمریکایی ها و ژاپنی ها هیروشیما را به خاطر می آورند مثال خوبی در اختیار ما می گذارد. او می توانست خودش را با هر دو گروه یکی فرض کند: او شخصاً به یکی از آن دو گروه تعلق داشت اما کارش او را عمیقاً با گروه دیگر نزدیک می ساخت. او پس از بررسی عنوان های « هیروشیما به مثابه تعدی » (از نظر گاه ژاپنی ها) و سپس « هیروشیما به مثابه پیروزی » (از دیدگاه آمریکایی ها) در نهایت عنوان « هیروشیما به مثابه تراژدی » را به این قرائت خود از حقایق افزود.

تراژدی: این واژه نه تنها دلالت بر رنج و درد انسان دارد که همچنین بر غیر ممکن بودن نجات. در یک تراژدی هر مسیری را هم که انتخاب کنیم در نهایت اشک و مرگ به طور اجتناب ناپذیری به دنبال ما خواهند آمد. بدون تردید در جنگ جهانی دوم هدف متحدین از هدف نازی ها یا ژاپنی ها برتر بود و جنگ بر علیه آنها عادلانه و ضروری: اما حتی جنگ های « عادلانه » موجب به راه افتادن تراژدی ها می شوند که به سادگی نمی توان آنها را فراموش کرد، آن هم با این بهانه که این دشمن است که توسط این جنگ به مصیبت و رنج افتاده است.

قابلمه ی غذای یک پسربچه ی دوازده ساله که از روی اتفاق پس از انفجار اتمی هیروشیما باقی ماند، به همراه بقایای ذغال شده ی برنج ها و نخود هایش، همانقدر بر وجدان ما سنگینی می کند که هواپیمای انولا گی. در واقع نمایش همین قابلمه در میان سایر دست ساخت هایی که موزه هیروشیما به بنیاد اسمیتسونین قرض داده بود باعث گشت که نمایشگاه برای « قهرمان های » پیشین غیر قابل قبول جلوه کند.

چنانچه بتوان شجاعت لازم را برای به تصور در آوردن بمب افکن و قابلمه ی غذا در یک زمان در خود ایجاد کرد، فقط در چنین هنگامی است که ممکن است بصیرت تراژیک از تاریخ را درک نمود که هیروشیما ـ همچون سایر صحنه هایی که وجدان ما را داغ دار کرده است ـ آن را روشن تر از هر کجای دیگر به نمایش می گذارد.

تاریخ انتشار اول این مقاله: شنبه 1 آذر 82

The Lunchbox and the Bomb by Tzvetan Todorv

project Syndicate