تخیلات خلاق (بخش دوم)

 

تصویر 48: فرانسیس گویا: هنگامی که خرد انسانی به خواب برود عفریته ها زنده  

می شوند. 43 در 63 سانتیمتر. حکاکی روی فلز، روش آکواتینتا.  

بریتیش میوزیوم.

تلاش برای عبور از حجاب تجربه توسط خیال پردازی می توانست نتایج بدی به همراه آورد. فاوست گوته و مانفردِ بایرون به هنگام جستجو به دنبال تجربه ی فراطبیعی و شناخت، خود را از انسان بودن جدا کردند. نگرشی روشنگرانه در جهان تصویرهای آشوب زده و ویرانگر ناخودآگاه را فرانسیس گویا در مجموعه ای از حکاکی های روی فلز خود ارائه کرد که همچون caprici  ها یا خیالات تاریک و وهم آور گاوردی و پیرانزی شگفت انگیزی و خیال پردازی را با واقعیت تلفیق کرده بود. تصویر روی جلد  آن مجموعه هنرمند را در حال خواب را نشان می داد، با موجودات سیاه شب که به دور سرش در حال بال و پر زدن هستند (تصویر  48). عنوان این اثر چنین بود: « هنگامی که خرد انسانی به خواب برود عفریته ها زنده می شوند » و در عنوان فرعی می خوانیم: « خیال پردازی رها شده از خرد عفریت های باورنکردنی بوجود می آورد، اما در همراهی با آن خیال پردازی مادر هنر ها است. »

     سوی تاریک خیال پردازی رمانتیک هرچند یکبار به سوی سحر و جادو و تمایلات غیر طبیعی و خشونتِ بسیار سقوط می کرد. تابلوی مرگ سارداناپال (تصویر 49) اثر دلاکروا که درون مایه ای است از یکی از اشعار بایرون مخاطبین هنر را به علت خشونت زیاده از حدش آزرده ساخت. جباری آشوری در انتظار مرگ نشسته است و بدون کوچکترین احساس همدردی و با بی تفاوتی به خادمینش می نگرد که چگونه محبوب ترین معشوقه هایش، سگها و حتی یک اسب را از دم تیغ می گذرانند، زیرا آنها نمی بایست پس از مرگ مولای خود زنده می ماندند. جاروجنجال آشفته و پر هرج و مرج دورادور او را احــاطه کرده است. اندام ظـریف و سفید زن های بی دفاع در کنار غلامان رنگین پوست که آنها را به قتل می رسانند با اختلاف فاحشی خود را برجسته می سازند. اسب وحشت زده در حال لگد پرانی است و تمامی حال و هوای صحنه در فضایی غبار گرفته از خون و دود است، در حالیکه سارداناپال در مرکز صحنه بدون حرکت آرمیده است.  

تصویر 49: اوژن دلاکروا: مرگ سارداناپال. رنگ روغن روی بوم. 392 در 496 سانتیمتر. موزه لوور.  

     شگفتی و تحسین دلاکروا برای چنین جباری صرفاً نشان از تمایل برای خشونت نیست، بلکه مهر باطلی بر هرگونه محدویت ممکن بود. هر تلاشی برای مانع تراشی و محدود کردن غرایز انسانی، حتی برای غرایز مخرب توسط رمانتیک ها مورد انزجار و نفرت فراوان قرار می گرفت، زیرا بدین ترتیب و با فرض آن موانع خیال پردازی خلاق هنرمند آسیب می دید. تحسین انگیز ترین و خیال آمیز ترین استنکاف برای تمامی محدویت های تعیین شده را در اشعار و نقاشی های ویلیام بلیک (1827ـ 1757) می توان یافت. او سعی داشت که تصاویر « خوبی » را با تصاویر « بدی » یا « شیطان صفتی » آشتی دهد که  مطابق نظر بلیک در آئین مسیحیت اشتباهاً از هم جدا شده بودند. بلیک بدی را با خرد انسانی متصل می دانست زیرا به باور او خیال پردازی را سرکوب می کرد.

     بلیک در اواخر عمرش مجموعه ای تصویری برای کتاب مقدس ایوب آفرید (تصویر50). او در این مجموعه از تصویرها و به روش هنری خودش این پرسش پیچیده را مطرح ساخت که چرا خداوند یکی از درستکارترین بندگانش یعنی ایوب را گرفتار شیطان ساخت تا بدان اندازه درد و رنج را تحمل کند. ایوب ساخته ی بلکیک خاصیتی گناهکارانه دارد زیرا انسانی است درستکار. او قالب های پرهیزگاری را با درک و فهم واقعی معاوضه کرده است. گناه و ضعف در قدرت تخیــل است. آزمایشـاتی که شیـطان به او تحــمیل مـی کند، او را به تکلیف تفکر خردگرا و به سوی رویارویی مستقیم با خدا مجبور می سازد. چنین تمامیتی را فقط خیال پردازی می تواند به ادراک درآورد. خرد انسان حقیقت را وارونه جلوه می دهد و پاره پاره می کند. بدین ترتیب تصور خلقت و آفرینش از نظر ایوب تمامی آنچه به هم مرتبط هستند، حال چه خوب و چه بد را در بر می گیرد. از نظر بلیک هنر و مذهب باهم فرقی نداشته و چیزی واحد هستند، به همانگونه که درک ایوب از هماهنگی جهانی زمانی کامل می گردد که او و خانواده اش تصورات و بینش خود را در سرود ها و داستان ها بیان می کنند. 

تصویر50: ویلیام بلیک. از مجموعه نقاشی های کتاب ایوب.  

     هنر بلیک دوراندیش و رویایی است و همچون خداشناسی او منحصر به فرد محسوب می شود. سبک او ترکیبی است از عناصر قرون وسطایی و رفتارگرایی کلاسیک. او شدیداً تحت تاثیر قدرت و نیروی میکل آنژ بود با این وجود مصورسازی های او را باید نوعی بیان جدید از نقاشی کتاب های خطی قرون وسطایی دانست. ارتباط عجیب و منحصر به فرد او با نقاشی های بدن انسان به سبک کلاسیک و خطوط و جزئیات بدون تردید گوتیک وار او نوعی مبارزه طلبی رمانتیک در برابر مرجعیت سیر جوشوا روینولدز و سبک بزرگ آکادمی انگلیسی بود.