مختصری در باره برده داری در جهان عرب (1)

بیت استافر

برگردان علی محمد طباطبایی

بخش اول 

   

 نظریه و عمل در برده داری یکی از تیره ترین فصل ها در تاریخ جهان اسلامی است و تا امروز همچنان روابط شبه برده داری در این بخش از جهان باقی مانده است. علی رغم آن که سخن گفتن از آن امروزه جزو محرماتی است که باید رعایت شود، اما نسل تازه ای از محققین، رسانه سازان و زنانی که دارای فعالیت های اجتماعی هستند و در ردیف اول آنها مالک چبل (Malek Chebel) وظیفه ی بازکردن این بحث را در جهان اسلامی به عهده گرفته اند. 

 بازار برده فروشان در کجای بافت قدیمی شهر مراکش [یکی از شهرهای قدیمی در کشور مراکش] قرار داشت؟ آخرین بار در چه تاریخی بود که در آنجا برده هایی معامله شدند؟ کدام خانواده ها و دودمان ها از تجارت با انسان ها سود می بردند؟ و آیا امروز شاید هنوز هم بتوان روابط شبه برده داری را در « مروارید جنوب » مشاهده کرد؟ کسانی که به کشورهای عربی مسافرت می کردند در واقع می بایست چنین پرسش هایی را مطرح سازند. نه فقط مسافرین به مراکش بلکه به غدامس [شهری در غرب کشور لیبی]، قاهره و دیگر مراکز پیشین برای تجارت و خرید و فروش برده. لیکن جهانگردانی که امروزه به این کشورها سفر می کنند اگر اصلاً با واقعیت برده داری روبرو گردند به طور کاملاً اتفاقی است و جنبه حکایت گونه دارد. و برای آنها این واقعیت که بخشی از برده های زن و مرد سرانجام کارشان به حرمسراها ختم می شد نه فقط مسحور کننده است که حتی احساس می کنند حرمسراها باعث می شد که برده بودن قابل تحمل تر هم بشود. چنانچه کسی در این نقاطی که زمانی مرکز دادوستد برده بود به دنبال مکان های یادبود برای به خاطرآوردن بیش از یک هزار سال تجارت انسان باشد که طی آن میلیون ها نفر به بردگی درآمده، تحقیر شده و هم سطح با حیوانان خانگی گشتند چیزی پیدا نخواهد کرد. حتی در کتاب های درسی مدارس جهان اسلامی نیز نشانی از این فصل تیره تاریخ آنها وجود ندارد.   

تا همین اواخر در غرب این گونه توافق شده بود که پدیده برده داری در درجه اول به کشورهای اروپایی و البته ایالات متحده بازمی کردد. اخیراً این نگرش به طور فزاینده مورد تردید قرار گرفته. از همان دهه 1980 به این سو تاریخ نگار فقید زوریخی آلبرت ویرتس (Albert Wirz) به این موضوع اشاره کرد که تجارت برده قبل از ورود اروپایی ها به آفریقا و کشورهای عربی ـ اسلامی در جریان بود و این که این مکان ها برای تامین نیاز برده ی کشورهای اروپایی نقش اصلی را بازی کرده اند. محققین دیگری نیز به نتایج مشابه رسیدند. لیکن بیشتر نوشتارهای  آنها هرگز مورد توجه قشر وسیعی از مخاطبین قرار نگرفت.

کارهای تحقیقاتی جدید

لیکن در این اواخر و در این خصوص به آهستگی یک دیدگاه دیگر نیز خود را مطرح می سازد. از یک طرف شکل هایی از شرایط شبه برده داری در بسیاری از کشورهای اسلامی چنان به طور قابل اطمینانی به ثبت رسیده اند که دیگر نمی توان به این بهانه که منابع موجود بسیار مبهم هستند آنها را غیر قابل طرح اعلام نمود. از طرف دیگر در دوره اخیر کتاب های متفاوتی در این باره منتشر شده است. مهم تر از همه آنها کتابی است از انسان شناس و روان کاو فرانسوی الجزایری به نام مالک چبل که با عنوان فرانسوی L'esclavage en terre d'Islam (بردگی در خاک اسلام) در اواخر 2007 منتشر شده است. این درواقع اولین بررسی علمی است که به طور همه جانبه به مسئله برده داری در منطقه اسلامی جهان می پردازد. چبل که با کارهای بیشماری از خود مورد قدردانی جهانی قرار گرفته است خود را به طور کاملاً صریح یک اومانیست می داند و بنابراین برده داری برایش عملی بسیار نفرت انگیز است. با این وجود وی به عنوان نویسنده نگاهی واقع بینانه به این موضوع پیچیده را حفظ کرده و در برابر وسوسه تبدیل کردن اثر خود به یک نوشتار تند انتقادی بر ضد برده داری مقاومت به خرج داده است. 

و این که وی مراکشی و مسلمان است قاعدتاً باید برای چنین انتخابی نقش تعین کننده ای داشته باشد، زیرا در حالی که وی با سرسختی تمام وجود نوشتارهای اسلامی بر ضد عمل برده داری را مورد توجه قرار می دهد، از همان آغاز دیگر جایی برای مطرح شدن این که وی اسلام ستیز است باقی نمی ماند. یکی از سخنان پیامبر اسلام (حدیث) که جبل به آن استاند می جوید این است که: « نزد خداوند هیچ عملی زیباتر از آزادی برده نیست و هیچ کاری بدتر از طرد آنها. »  

احتمالش بسیار زیاد است که بخشی از نویسندگانی که در باره ی برده داری آثاری منتشر ساخته اند نگرش اساساً اسلامی خود را مخصوصاًً آشکار می سازند. در باره ی مجموعه ای از آثار جانبی که به موضوع « خریدن و سپس آزاد کردن برده به قصد ثواب دینی (Freikauf) » پرداخته اند همین اصل صادق است. آنها را باید در مجموع تحت تاثیر یک فضای دینی ـ مسیحی در نظر گرفت. 

از خود راندن و ممانعت

تحقیقات در باره ی موضوع برده داری توسط چبل که از سخنان خودش پی می بریم او به طور اتفاقی به این بحث کشیده شد طولی نکشید که خود را به عنوان « وظیفه ای دشوار » در زندگی او نشان داد. وی می گوید که در جهان عرب « برده داری » موضوعی است که جزوی از محرمات غیر قابل وارد شدن است (stark tabuisiert) و در وحله اول نه خودآگاهی برای اهمیت این پدیده وجود دارد و نه تحقیقات جدی علمی. آن گونه که وی در کتاب خود شرح می دهد وی طی دوره چندین ماهه بررسی های خود با هشدارها و تهدیدهایی از همه نوع روبرو بوده است. با وجودی که به چبل اخطار شد چنین مطالعاتی می تواند در حکم مهماتی برای دشمنان اسلام باشد، اما وی بدون توجه به پیامدهای بعدی آنها را نادیده گرفت و مصمم گردید تا به هدفش برای « یافتن تمامی حقیقت در باره برده داری » ادامه دهد، آنچه می توان گفت که وی تا حد قابل توجهی نیز به آن رسیده است.      

چبل برای رسیدن به منظور خود یک تحقیقات مضاعف را پی گرفت. از یک طرف او منابع مکتوب از تمامی سنت و تاریخ اسلامی را که به موضوع برده داری مربوط می شد بررسی کرد و به این ترتیب موفق گردید تا دستورالعمل هایی برای نگهداری برده و دیگر اسناد مربوطه را به دست آورد که به شکل وحشت آوری نشان می دادند برده کردن انسان ها در جهان اسلام طی قرن های متمادی چگونه بخشی از امور روزانه و حتی « بسیار معمولی » بوده است. در اینجا باید برای کامل بودن گزارش ذکری هم از آن به میان آورده شود که نویسنده در این جستجوهایش چند تایی هم « نورامید » بیرون آورد، برای مثال جزوه ی یک طرفدار الغای بردگی اهل مراکش. از طرف دیگر چبل یک تحقیقات جامع در باره انجام برده داری در زمانه فعلی به انجام رساند که او را به تقریباً تمامی کشورهای اسلامی کشاند. وی در مصاحبه با گروه های مختالف و از جمله کسانی که خود درگیر ماجرا بودند، حقوق دانان و وکلا، روحانیون، سیاستمداران و فعالین حقوق بشر تلاش نمود تا بتواند در باره ی این پدیده مطالب هرچه بیشتری را از افراد اصلی به دست آورد.          

نتیجه ی آن یک مجموعه قابل توجه در باره نظریه و عمل برده داری در جهان اسلامی از آب درآمد که انسان را شدیداً تحت تاثیر قرار می دهد. در این حال « گزارشات ناحیه ای » که چبل تهیه کرده بود علی رغم جبهه گیری آشکارا اعلام شده ی خود از کسانی که حقوقشان ضایع شده است و با توجه به تعهد عمیق انسانی که برای آنها احساس می کرد دارای تاثیری واقع بینانه بود و به هیچ وجه مبالغه ی برخورنده ای در آنها احساس نمی شد یا به طور خلاصه به اندازه قابل توجهی موجه می نمود. تنها همین که از چبل توسط قوه قضائیه حتی یک کشور اسلامی شکایتی به عمل نیامده خود گواهی است بر واقعی بودن بررسی های او و اهمیت آنها.   

ادامه دارد . . .

http://www.nzz.ch