گفتار مختصری در باره نبرد فرهنگ ها (4)

یا: چرا اسلام یک مبارزه طلبی است

بخش چهارم و پایانی

استفان وایدنر

برگردان علی محمد طباطبایی 

  

نبرد فرهنگ ها چیز بدی هم نیست، نکته منفی در آن هنگامی بروز می کند که در یک طرف این نبرد یک فاتح تمام و کمال وجود داشته باشد. این که تا چه اندازه (و این که اصلاً آیا) غرب می تواند به وعده های خود پایبند باشد: این به آن بستگی خواهد داشت که نزدیکی به غرب برای مسلمانان تا چه اندازه ارزشمند می نماید.   

4

نبردفرهنگی جاری با اسلام بیان کننده نیاز برای مرزبندی با دیگری است. ما سعی می کنیم با گفتن این که چه کسانی نیستیم ـ یعنی مسلمانان ـ توضیح دهیم که خود کیستیم. تازه در همین اواخر بود که این تصویر که نسبت میان شرق و غرب را از دیر باز تعین کرده بود دچار تزلزل گردید: زیرا امروزه پیوسته مسلمانان بیشتری که قرار است همیشه همین جا پیش ما بمانند بخشی از جامعه غربی هستند. چنانچه بالاخره در غرب در باره ی پرسش از ماهیت خود تغییری حاصل شود و دیگر نتوانیم مسلمانان را به سهولت از خودمان جدا سازیم نباید به این معنا تلقی شود که اکنون اکثریت مسلمانان نیز به همین ایده ی ما رسیده اند. اتفاقاً می توانیم مبنای فرض خود را بر این اندیشه قرار دهیم که فرهنگی مانند اسلام هرچقدر زودتر نیاز برای مرزبندی با دیگران را احساس کند به همان نسبت نیز بیشتر احساس می کند که در تهدید واقع شده است و فشار برای مخلوط شدن با فرهنگ های دیگر هم بیشتر می شود.

اسلام برای یک چنین مرزبندی دو وسیله مختلف در اختیار دارد: یکی از آنها ممنوعیت روگردانی از دین است. در اسلام بیرون رفتن از دین پیش بینی نشده است و برای چنین امری هیچ قاعده ای وجود ندارد و چنانکه کسی اعلام کند که اسلام را ترک کرده دیگر دارای حق و حقوقی نیست و سزاوار مرگ است. امکان دیگر این است که اسلام می تواند فرد مسلمانی را تکفیر نماید (exkommunizieren) یعنی او را به عنوان ملحد بخواند و تمامی حق و حقوق معمول را از او دریغ کند. بنابراین مسلمان نمی تواند از اسلام بیرون رود، هرچند می تواند بیرون انداخته شود. البته در بیشتر تاریخ مسیحیت نیز جز این نبود. لیکن امروزه این مشکل را فقط در مورد اسلام می شناسیم.  

رفت و آمد با از دین برگشتگان مشکلات متفاوتی را به میان می کشد، چه در رابطه با مسائل اسلامی و چه روشنفکری. [ممانعت از ترک دین] بیش از هرچیز بند 18 منشور حقوق بشر را نقض می کند که بر آزادی دین تاکید دارد. از آنجا که امروزه برای انسان غربی یکی پنداشتن خود با حقوق بشر امری بدیهی است، اختلاف نظر در باره آزادی دین یکی از نقطه های اصلی در نبردفرهنگی است.

برخلاف بسیاری مناقشه های دیگر میان غرب و اسلام، در خصوص محدودیت آزادی دین در اسلام نمی توان بی تفاوت ماند. به ویژه با توجه به این واقعیت که خروج از اسلام نه فقط به طور نمادین در حکم عمل بسیار تحقیرآمیز شمرده می شود که در عمل با چنین شخصی به تندی برخورد شده و حتی می تواند به قتل کسی که از دین برگشته منجر گردد. مسئله دیگری که در همین رابطه باید به آن توجه نمود این است که امروزه دادن حکم به خروج از دین یا به قول مسلمانان « تکفیر » دیگر توسط روحانیون برجسته و صاحب نام داده نمی شود، بلکه هرکدام از متعصبین مسلمان می توانند هر زمان که اراده کنند آن را بر زبان آورند: به این ترتیب این احتمال وجود دارد که هر مسلمانی که با عقاید یک گروه بخصوص از متعصبین موافق نیست از طرف آنها به عنوان بی ایمان تشخیص داده شده و اعدام گردد.

 سید قطب یکی از نخستین متفکرین اسلامگرایان امروزی که در 1966اعدام گردید تمامی حاکمان مصر مدرن را روی هم رفته به عنوان کافر خوانده بود. سوء قصد کنندگانی که در 1981 رئیس جمهور مصر انورسادات را به قتل رساندند برای این عمل خود به قطب استناد می کردند و در میان حرکت های افراطی حامیانی یافتند که آشکارا واژه ی « تکفیر » را به کار می بردند.    

بنابراین محدودیت در آزادی دین فقط شامل مسلمانانی نمی گردد که مایلند خروج خود از دین را اعلام کنند بلکه آن کسانی را نیز که ادعا می شود مانند سادات که با اسرائیل پیمام صلح بسته بود دست به یک عمل ملحدانه زده اند. حتی گاهی همین کفایت می کند که کسی تفسیر مدرنی از قرآن ارائه کند تا توسط بنیادگرایان به عنوان فردی بی ایمان معین شود. منع خروج از دین در ها را برای سرکوب دگراندیشان باز می کند و بنابراین باید از فضلای دینی، روحانیون و دیگر مقامات مربوطه بخواهیم تا در سنت و تفسیر و تاویل های سوء استفاده گرانه از آن به انجام اصلاحاتی تن دهند. از طرف دیگر به نظر می رسد که در همین خصوص واردآوردن فشار بر نمایندگان اسلام از هر طریق ممکن ـ رسانه ای، سیاسی، در متن ها، کتاب ها، میزگردهای تلویزیونی و سخنرانی ها ـ بسیار سودمند باشد.

در عین حال پرسش از آزادی دینی مثالی نمونه است برای این که در کجا نبرد فرهنگها به عنوان مبارزه برای ایده های بهتر سودمند واقع می شود و در کجا باید آن را توصیه کرد. به همان مقدار که فشار مبتنی بر نبردفرهنگی بر اسلام ـ برای مثال در مورد پرسش از رفتار با از دین برگشتگان ـ افزایش یابد، نمایندگان اسلام رسمی نیز بیشتر احساس می کنند که باید پاسخ های موجهی داشته باشد و این در درازمدت آگاهی مردم به اشکال (Problematik) موجود در استناد جستن به سنت ها (Überlieferung) را افزایش داده و از این رو می تواند تغییراتی را در آگاهی مردم این کشورها باعث گردد.

اما آنچه در این خصوص باید مراعات گردد این است که نباید از همان آغاز درخواست های حداکثری برای آزادی کامل دینی مطرح شود، زیرا به احتمال زیاد می تواند باعث ایجاد یک واکنش لجوجانه گردد. علت آن این است که انتظار سریع داشتن از نمایندگان رسمی اسلام برای آن که به طور قاطع در برابر منع خروج از دین و برای آزادی مطلق دینی وارد عمل شوند حتی زیر فشار شدید غرب کاملاً غیر محتمل است. برای چنین درخواستی سنت ها و شریعت اسلامی بیش از اندازه مقدس است.  

هرچند می توان به صورت مشروع خواستار رویکردی عمل گرایانه و تفسیری لیبرال از قواعد بسیار متداول بود. و این آن چیزی است که به دفعات در حال روی دادن است. بخش بزرگی از مسلمانان ساکن در غرب و همچنین اقلیتی از مردم در کشورهای اسلامی با دین خود همان اندازه کم سروکار دارند که یک مسیحی شناسنامه ای که علاقه بخصوصی به دین خود ندارد و از کلیسا خارج شده است. از آنجا که در اسلام هیچ کس نمی تواند به طور رسمی از دین خود خارج شود بنابراین نمی توان به لحاظ آماری تعداد چنین افراد را معین کرد. البته چنانچه یک مسلمان دوری جستن خود از اسلام را برای خود نگه دارد معمولاً در کشورهای اسلامی این حالت او تحمل می شود، حتی در عربستان سعودی، جایی که پلیس دینی همین چند سال پیش نیایش کنندگان را با باتوم [مانند حیوانات] حرکت می داد.  

بنابراین جای امیدواری وجود دارد که از این ممنوعیت جدی و سختگیرانه اسلامی برای ترک دین بالاخره روزی فقط یک واژه ی مستعمل و بدون استفاده باقی مانده باشد. در هر حال در باره رفتار و باورهای حقیقی افراد در نهایت نه احکام، سنت ها یا قوانین، بلکه تلاش برای رسیدن به خوشبختی و امیدواری برای زندگی بهتر در جهان واقعی تعین کننده است. غرب یک چنین زندگی بهتری را در همین جهان و همین امروز وعده می دهد و البته نه فقط برای کسانی که در غرب زندگی می کنند. این وعده ای زیبا است اما در عین حال مخاطره آمیز نیز هست. زیرا برخلاف وعده رستگاری در جهان آخرت توسط ادیان، نوید یک زندگی بهتری این جهانی را باید با معیار واقعیت سنجید.      

این که آیا اصلاً غرب می تواند به وعده خودش وفا کند و این که در چنین صورتی تا چه اندازه قادر به انجام آن است بستگی خواهد داشت به این که برای مسلمانان نزدیکی به غرب تا چه اندازه به نظر مفید می آید. لیکن با توجه به وضعیت فعلی جهان و نیاز آشکار بسیاری از مسلمانان برای مرزبندی، چنین به نظر می رسد که نباید برای آنان این نزدیکی مفید واقع شود. در واقع این گونه احساس می شود که آنها اعتمادی به غرب ندارند.

و اکنون وقت آن باید فرارسیده باشد که از خود بپرسیم: چرا؟   

URL dieses Artikels
http://www.perlentaucher.de/artikel/4940.html