چارلز رابرت داروین در برابر خدا؟

ماتیاس گلاوبرشت

برگردان علی محمد طباطبایی 

 

اثر مشهور داروین « در باره ی بوجود آمدن انواع » تصویری را که انسان ها از خود داشتند به طور موثر و مداوم به شدت تحت تاثیر قرار داده است. علت آن این است که زیست شناسی تکاملی مقام گونه هومو ساپین را به یک میمون تنزل داده، و این آن چیزی است که برای بسیاری از انسان ها در حکم بزرگترین توهین تلقی می شود، زیرا به این توهم متکبرانه که انسان تصویری از خداوند است برای همیشه خاتمه داده است.

بحث در باره  داروین از زیست شناسی تکاملی بسیار فراتر می ورد، زیرا نظریه او تصور انسان از خودش را از هرچیز دیگری که قرن نوزدهم بوجود آورده شدیدتر دچار تردید ساخته است. به همین دلیل است که بعضی داروین را یکی از مهمترین ایجادکنندگان یک نقطه ی عطف کوپرنیکی در جهان بینی انسان ها می دانند. 

نیکولاوس کوپرنیک در 1543 ثابت کرد که زمین نه مرکز منظومه شمسی ما است و نه مرکز جهان. داروین نیز به سهم خود نشان داد که انسان نه مرکز آفرینش است و نه هدف آن. با این وجود داروین از این جهت که انسان را از نسل میمون دانسته مورد نکوهش بسیار قرار گرفته است زیرا به باور بعضی این ادعا در حکم بزرگترین توهین نسبت به انسان است. فروید در باره او نوشته بود که نظریه داروین « توهم خودشیفتگی » ما را نابود کرده است. از زمان داروین به نظر می رسد این ادعای بی جا که انسان از روی تصویر خداوند آفریده شده است توهمی بیش نبوده. زیرا چگونه می توانیم جایگاه ویژه ای را برای انسان در طبیعت مورد پذیرش قرار دهیم  آنهم هنگامی که از اجداد شبیه به میمون بوجود آمده است و هنگامی که قرار است انسان نتیجه یک جریان تکاملی بدون هدف و ناخواسته باشد؟

البته داروین فقط در زیست شناسی نبود که انقلابی به پا کرد. دگرگونی در جهان بینی انسان ها دارای تاثیرات بی اندازه فلسفی نیز بود. تا به امروز نظریه او در حکم توضیحی پذیرفتنی و علمی برای تنوع زیست شناختی موجودات در طبیعت وجایگاه انسان در آن به حساب می آید. اما این قبیل سخنان تنها در انگلستان دوره ویکتوریا نبود که به عنوان کفرگویی تلقی می شد و به همین دلیل نیز داروین تا همین امروز همچنان باعث جریحه دار شدن احساسات مردم می شود.

واقعیت این است که در اینجا موضوع بر سر خودبینی انسان است و البته در این مورد که چه کسی تعین می کند که ما کدام جهانی بینی را باید بپذیریم: مراجع دینی یا دانشمندان؟ هنوز هم در روزگار ما انسان های بسیاری وجود دارند که در تصمیم گیری برای آن که ترجیح می دهند « محصول ابلهی کور به نام طبیعت باشند یا فرزندان خداوندگاری همه چیزدان و بی اندازه خیراندیش » به شدت برانگیخته می شوند.   

در کشورهای وابسته به فرهنگ غربی هنوز هم یک چهارم تا نیمی از انسان ها به آفرینش معتقد هستند یا به عبارتی به این که یا خداوند موجودات عالم و از جمله انسان را به طور مستقیم آفریده و یا این که تکامل موجودات را در جهان به طریقی هدایت کرده است. چارلز داروین در می 1860 چنین نوشت: « در اعماق وجود خود احساس می کنم که کل موضوع برای قوه درک انسان مسئله ای بسیار دشوار است. یک سگ هم می تواند به همان خوبی در باره روح نیوتون به حدس و گمان متوسل شود که خود ما. بگذاریم که هر انسانی برای خودش به هرآنچه می خواهد ایمان و امید داشته باشد. »

امروز همواره با روشنی بیشتری پی می بریم که مسئله به هیچ وجه این گونه نیست که باید تصمیم بگیریم که آیا جد بزرگ ما یک میمون بوده و این که آیا داستان آفرینشی که در کتاب های دینی آمده حقیقتاً زمانی به انجام رسیده است. بلکه پیوسته انسان های بیشتری در این باره قانع می شوند که این ها به هیچ وجه امکان انتخاب هایی که متساوی الحقوق باشند نیستند. 

علوم طبیعی نمی توانند مسئله وجود خداوند را مورد قضاوت قرار دهند، زیرا این موضوعی است که به دین ارتباط می یابد. به کمک روشهای علوم طبیعی نه می توان وجود خدا را به اثبات رساند و نه رد کرد. به خداوند فقط می توان باور داشت، هرچند که در قلمروی تحقیقات علمی دیگر خدا جایی ندارد و البته برای این قلمرو موضوع جالب توجهی نیز به حساب نمی آید.

از آنجا که نظریه تکاملی داروین بخشی از تحقیقات علوم طبیعی است، بنابراین فقط می تواند در محدوده مرزهای خود مورد قضاوت قرار گیرد، حتی به عنوان یک نظریه علمی. به دیگر سخن: دین و علم دو جهان جدا از یکدیگر هستند. تا هرزمان که مراکز دینی همچنان همان داستان آفرینشی را که در انجیل آمده است به عنوان مبدا جهان اصل قرار دهند، باید بپذیرند که آنها را با داده ها و نظریه های مبتنی بر علوم طبیعی نیز مورد سنجش قرار داده و با آنها سازگار سازند.   

زیست شناسان تکاملی اما به هیچ وجه علاقه حرفه ای به یک چنین سازگارکردنی ندارند، زیرا برای آنها ایمان دینی نوعی نگرش است که از دیدگاه های علمی آنها بسیار متفاوت می باشد. بنابراین در بحث در باره نظریه تکاملی نباید برای ما بیش از این تناقض فرضی میان « داروین در برابر خدا » مطرح باشد. زیرا در بحث بوجود آمدن موجودات مطابق با نظریه تکاملی داروین دیگر نیازی به وجود یک آفریدگار درکار نیست.   

البته همانگونه که ژان باپتیست لامارک نیز 200 سال پیش شخصاً تجربه کرده بود مورد پذیرش قرار دادن یک نظریه در میان مردم بسیار دشوارتر از ابداع آن نظریه است. نظریه داروین تحقیقات نسل های بسیاری از محققین را در خود خلاصه کرده است و به عنوان یکی از قابل توجه ترین اندیشه های فرهنگ غربی تلقی می شود که در آن تصویری از جهان ما زیر عنوان « جهان بینی تکاملی » فراهم آمده است. با این وجود هیچ محقق علوم طبیعی دیگری به اندازه داروین مورد سوء تفاهم قرار نگرفته است. نظریه داروین اغلب در فرمول ساده ای که از هربرت اسپنسر به وام گرفته شده است خلاصه می شود: بقای اصلح.      

چیزی که هست این که نظریه ی گزینشی داروین (Darwins Selektionstheorie) به هیچ وجه مناسب انتقال و استفاده در نظام های اجتماعی انسان نیست. نه مطابق با این نظریه می توان جایگاه بخصوصی برای انسان در جهان تعین کرد و نه آن گونه که بعضی پیروان هربرت اسپنسر معتقد هستند می توان با نظریه تکاملی داروین بی عدالتی اجتماعی را به عنوان موردی طبیعی توجیه نمود. ما به هیچ وجه نباید از آنچه در طبیعت می گذرد به نتایجی نسبت به ارزش ها و هنجارهای انسانی برسیم ـ در واقع همان طبیعی ترین استنباط اشتباه در گذشته. طبیعت در این باره که ما چگونه باید با یکدیگر رفتار کنیم دستوری صادر نکرده و نمی کند. داروین یکبار به دوستش نوشت که دلش می خواهد بیست سال دیگر نیز زنده بماند تا بتواند نظریه خود را تکمیل و بهبود بخشد. البته برای این منظور 20 سال مدت کافی نبود. به گفته خودش: « نظریه من سرآغازی است که در هر حال ارزش خودش را دارد. این مبارزه ای طولانی خواهد بود که مدت ها پس از مرگ ما نیز ادامه خواهد یافت» .   

نظریه تکاملی او که بر داده های علمی مبتنی بود در قرن بیستم موفق گردید که در محافل وسیعی از جهان غرب جای پایی باز کند. ما امروزه از نظریه تکاملی داروین آن به اصطلاح ترکیب جدیدش را می شناسیم، یعنی آن نظریه اصلاح شده و توسعه یافته در باره تکامل را که با دانش دیرینه شناسی، ژنتیک و سیستماتیک زیستی از دهه های 30 و 40 قرن گذشته مجهز شده است. 

نظریه تکاملی داروین در این برداشت مدرنش تمامی علوم مرتبط با زندگی را با هم ترکیب می کند، در واقع تمامی رشته های زیست شناسی به اضافه پزشکی. به قول تئودوسیوس دوبژانسکی (Theodosius Dobzhansky) فقط تکامل است که می تواند به دانش زیست شناسی مفهوم خردمندانه ای ببخشد. 

با توجه به تمامی آنچه ما از طریق روش های علمی بدست آورده ایم باید امروز به این نتیجه گیری برسیم که زندگی بر روی زمین بطور مستقل و بدون مساعدت اضافی خداوند بوجود آمده است. این همان پیام ساده و میراث چارلز داروین است. از این روست که نظریه تکاملی موجود که اساسش به او بازمی گردد مقتدرترین و دامنه دار ترین ساختمان فکری است که در 200 سال گذشته به فکر بشر رسیده است.  

به استثنای انجیل احتمالا هیچ کتاب دیگری به اندازه « در باره ی بوجود آمدن انواع » تاثیر بیشتری بر اندیشه در جهان غرب نداشته است. و باید گفت که چه بسا از هیچ محقق علوم طبیعی دیگری هرگز چنین نقش ماندگاری بر یک رشته ی علمی بسیار گسترده برجای نخواهد ماند که ما مشابه آن را در مورد داروین نسبت به زیست شناسی مشاهده می کنیم. 

در باره داروین به حق می توان ادعا کرد که او در حد یک کوپرنیک در زیست شناسی، یک نیوتون برای گیاهان و یا یک آینشتاین برای گونه های جانوری بوده است. چالرز داروین تمامی این ها بود. بدون تردید او نه فقط یک محقق بسیار پرشور و متفکری اصیل بلکه بیش از هرچیز دیگر یکی از درخشان ترین و خلاق ترین اندیشمندان بود که نظریه هایش تا امروز همچنان قابل بحث و بررسی باقی مانده است. 

http://www.welt.de