گفتگو با فیلسوف استرالیایی پتر سنیگر

آن کس که از تعهدات اخلاقی شانه خالی کند نگون بخت می شود

برگردان علی محمد طباطبایی

پتر سینگر با تعهد خود به نهضت دفاع از حقوق حیوانات و با نظریه ای اش در این باره که کشتن نوزدانی که بیمار و معلول به دنیا می آیند جایز است باعث ایجاد مجادله های بسیاری شده است. مدتی است که او با دیدگاه جدیدش در باره فقر جهانی و تعهدات اخلاقی ما دوباره سر زبانها افتاده است. در مسافرتی که وی اخیراً به شهر زوریخ داشت باربارا بلایش و میشل شفسکی با وی به گفتگو نشسته اند.

ـ  آقای سینگر، شما میهمان Ethik - Zentrums  در زوریخ هستید. در پی گفتاری که در چاپ جدیدی از کتاب خود « اخلاق کاربردی » نوشته اید، از تجربیات ناخوشایندی سخن به میان آورده اید که در 1991 در این شهر داشته اید. در آن تاریخ چه اتفاقی افتاده بود؟

سینگر: موسسه تحقیقات جانور شناسی از من دعوت به عمل آورده بود تا در باره حقوق حیوانات سخنرانی کنم. اما حضار اصلاً فرصت آغاز سخنرانی را به من ندادند زیرا با سوت زدن های ممتد و سروصداهایی که در می آوردند چنان فضایی ایجاد شد که مرا از سخن گفتن باز داشت. هنگامی که آنها شعار « سینگر برو بیرون، سینگر برو بیرون » را سر دادند من از طریق پروژکتور اورهد نوشتم: « سابق بر این مردم فریاد می زدند: یهودی برو بیرون. و امروز شعار می دهند: سینگر برو بیرون. » شما لابد میدانید که والدین من یهودی هایی بودند که مجبور شدند طی دوره حکومت نازی ها به استرالیا مهاجرت کنند. در آن جلسه یکی از میان حضار به روی صحنه پرید، عینک مرا از چشمانم گرفت و آن را خرد کرد. به این ترتیب مراسم به کل تعصیل گردید. کسانی که تظاهرات می کردند افراد معلول نبودند. آنها در ردیف اول روی صندلی های چرخ دار خود نشسته بودند و می خواستند با من بحث کنند.   

ـ  چرا جو سالن تا به این اندازه به جوش آمد و ایراد آنها به کدام نظریه شما بود؟

سینگر: بخصوص به نظریه من در باره یوتانازی (کشتن از روی ترحم) نوزادان.

ـ  شما در کتاب خود این استدلال را مطرح می کنید که در موارد خاصی از بیماری های بسیار سخت بهتر است که کشتن نوزادان مجار دانسته شود. بدون تردید شما مرتکب زیرپا گذاردن محرمات شده اید.

سینگر: بله. در آمریکا نیز بسیاری از این موضع من به شدت برآشفته شدند. به ویژه افرادی از جبهه محافظه کاران و مسیحیان. اما من هرگز فکر نمی کنم که در آمریکا افرادی با چنین وضعیتی که در سوئیس شاهد آن بودیم باعث اختلال در سخنرانی من بشوند. در آنجا احترام و رعایت آزادی بیان بسیار بالا است. در سوئیس و آلمان مخالفت ها از طرف چپ ها سازمان داده شده بود، از طرف به اصطلاح ضد فاشیست ها. آنا از آن بیم داشتند که هر گامی در مسیر یوتانازی به معنای بازگشت به همان برنامه یوتانازی در زمان نازی ها است. از نظر من این قبیل نگرانی ها حقیقتاً بی مورد است. در نظریه من مسئله اصلی اجتناب از درد کشیدن بی مورد است. مقایسه با یوتانازی دوره نازی ها بیش از حد تصور مبالغه آمیز است. به عقیده من این واکنش هیستریک در آلمان و سوئیس نشان می دهد که در این کشورها اساساً اعتمادی به خرد انسانی وجود ندارد. ظاهراً آنها تفاوت میان اجتناب از درد و رنج بی مورد و جنایت نازی ها را درک نمی کنند.    

ـ  شما دراین سال های آخر در درجه اول خود را مشغول بررسی این پرسش نموده اید که چرا ما در برابر مردم فقیر جهان دارای تعهد اخلاقی هستیم. دراین باره نظر دقیق شما چیست؟

سینگر: هنگامی که من در باره فقر جهانی و اخلاق سخنرانی می کنم، معمولاً کار خود را با یک تجربه ذهنی آغاز می کنم. من از شنوندگان خود می خواهم که تصور کنند از کنار یک برکه می گذرند و متوجه می شوند که کودکی در حال غرق شدن است و شخص دیگری هم در آنجا نیست که به کمک کودک بشتابد. اما اگر شما بخواهید برای نجات جان کودک وارد برکه شوید لباس های نوی شما صدمه می بیند. تقریباً تمامی شنوندگان براین عقیده هستند که در چنین شرایطی آنها موظف به نجات جان کودک هستند، حتی اگر مجبور شوند که کفش های گران قیمت خود را از دست بدهند. و حالا پرسش من این است که چه تفاوتی میان این وضعیت با آنچه ما در برابر مردم فقیر جهان داریم وجود دارد. اگر بتوانیم از بعضی کالاهای مصرفی که نیاز مبرمی به آنها نداریم صرف نظر کرده و معادل پولی آنها را به مردم فقیر جهان کمک مالی کنیم، می توانیم زندگی انسان های بسیاری را نجات دهیم. اما بسیاری از مردم حاضر به پذیرش این نظر که در برابر فقیرترین مردم جهان همان تعهداتی را دارند که در برابر کودکی در خال غرق شدن نیستند. اما از دیدگاه اخلاقی من هیچ تفاوتی وجود ندارد.     

ـ  در برابر این مقایسه شما چه نوع اعتراض هایی ارائه شده؟

سینگر: بعضی ها به طور کل تردید دارند که کمک های مالی ما بتواند کمک موثری باشد و بر این عقیده اند که وضعیت ما با مثال فرضی برکه و کودک در حال غرق شدن تفاوت دارد. من این استدلال را البته نوعی بهانه می دانم. علی رغم تمامی نقد های بجا، نباید تردید معقولانه ای داشته باشیم که ما نمی توانیم با انواع کمک ها سهم موثری در کاستن از فقر و تندگدستی نیازمندان داشته باشیم. به عقیده من، این نکته را که بسیاری از مردم مثال برکه و کودک را به عنوان یک وظیفه کمک رسانی می پذیرند اما درمورد فقر جهانی این قیاس را رد می کنند می توان توضیح داد، اما نمی توان آن را توجیه نمود. واقعیت این است که احساس اخلاقی ما طی دوره طولانی تکاملی و در گروه های کوچک انسانی شکل گرفته است. ما به شدت در برابر وضعیت هایی عکس العمل نشان می دهیم که در آنها با تنگدستی و فقر دیگران روبرو می گردیم. بدون این ارتباط بی واسطه در بیشتر انسان ها احساسات عاطفی شکل نمیگیرد. اما اگر بیشتر اندیشه کنیم باید بپذیریم که به لحاظ اخلاقی تفاوتی وجود ندارد که آیا یک کودک در برابر چشمان من یا هزاران کیلومتر دورتر در وضعیت اضطراری قرار دارد. اصل بنیادین من به این گونه است: اگر می توانیم کمکی به دیگری بکنیم بدون آن که این عمل ما مستلزم قربانی کردن چیزی باشد و این عمل [کمک رسانی] ما معادل است با نوعی مفهوم اخلاقی که در غیر این صورت از ما مضایقه شده بود پس باید این کار را انجام دهیم.     

ـ  ما در برابر چه کسی متعهد هستیم؟

سینگر: در این مورد می توان عقاید متفاوتی داشت که چه چیزی آن احسان و نیکی است که دارای مفهوم سنجش پذیر اخلاقی است. طبیعی است که والدین باید نگران رفاه و آسایش کودکان خود باشند. اما این پرسشی از مقیاس ها است. هنگامی که تقدم فرزندان خودی در برابر فرزندان دیگری مطرح است، و انسان براین عقیده است که ایرادی ندارد اگر برای فرزند خودش یک دوچرخه نو بخرد و آنهم علی رغم این که دوچرخه قدیمی هنوز قابل استفاده است، و به جای آن که مبلغ معادل را کمک مالی کند تا به توسط آن فرزندان دیگری از فقر و گرفتاری نجات یابند: جواب من این است که یک چنین تقدمی به لحاظ اخلاقی غیر قابل توجیه است و دلیل آن بسیار ساده است. نجات یک موجود به لحاظ اخلاقی مهم تراست از شاد کردن فرزند خودی.

ـ  و حالا اگر موضوع خرید یک دوچرخه نباشد بلکه پس انداز برای آموزش و تحصیل فرزند خودی باشد یا هزینه کردن همان مبلغ برای کمک به قربانیان فقر جهانی چه؟

سینگر: همان طور که گفتم والدین همیشه برای فرزندان خود بهترین ها را می خواهند. لیکن از نظر گاه اخلاقی، پرسش اساسی این است که آیا برای جهان سودی بیشتری  دارد که مبلغی برای نجات گرسنگان هزینه شود یا برای تحصیل و آموزش یک بچه به تنهایی. اگر یک بچه آموزش خود را بعدها در راه مبارزه با فقر جهانی به کارگیرد، البته در این صورت بهتر است برای تحصیل این کودک هزینه شود به جای آن که آن مبلغ کمک مالی بشود. اما اگر این آموزش و تحصیل افزایش فواید عامه را به دنبال نداشته باشد، من این تصمیم را عملاً به لحاظ اخلاقی مسئله دار می دانم.   

ـ  آیا این توقع زیاده از حدی نیست که تمامی زندگی خود را در خدمت یک چنین اصول اخلاقی که مبتنی بر حمایت ازدیگران است قرار دهیم؟ و چرا اصلاً باید چنین باشیم؟

سینگر: بستگی به این دارد که این « چرا » را چگونه تفسیر کنیم. یک امکان درک این پرسش در این سخن خلاصه می شود که « من می پذیرم به لحاظ اخلاقی دارای این تعهد هستم که به دیگران کمک کنم. اما من چرا اصلاً باید اخلاقی باشم؟ » شیوه دیگر برای درک این « چرا » منکر آن است که انسان حقیقتاً تعهد اخلاقی مطابق با آنچه من گفتم دارد. در مورد رویکرد اولی پاسخ من به طور خلاصه این است که زندگی اخلاقی یک زندگی سعادتمندانه تر است و هنگامی که ما کاری را انجام می دهیم که معتقد هستیم به لحاظ اخلاقی درست است برای ما رضایت و عزت نفس به همراه می آورد. اما اگر کسی دارای این نظرگاه باشد که می خواهد برای خودش یک زندگی خوب و راحت فراهم کند و مسائل دیگران هم به او ربطی ندارد، در چنین صورتی من از آن بیم دارم که نتوان به این شخص با برهان و استدلال ثابت کرد که او دارد سخن نابخرادانه ای می گوید. اما من بر این نظرم که انسان هایی که مصمم به یک زندگی بدون اخلاق هستند خود را درمعرض خظر بزرگی قرار می دهند که بالاخره یک روز پی ببرند زندگی غیر اخلاقی را پیشه کرده و عمر خود را به این ترتیب هدر داده اند. بنابراین اگر  کودکان خود را اخلاقی باربیاوریم درواقع در جهت نفع و مصحلت شخصی آنها اقدام کرده ایم.

Wer sich moralischer Verpflichtungen entzieht, wird unglücklich.

Ein Gespräch mit dem australischen Philosophen Peter Singer.

http://www.nzz.ch/nachrichten/kultur/aktuell/wer_sich_moralischer_verpflichtungen_entzieht_wird_ungluecklich_1.748368.html