ناپدید شدن جادوی قدرتمند دین

دانیل سی. دنت

برگردان علی محمد طباطبایی

من چنان دیدگاه خوش بینانه ای دارم که امیدوارم زنده مانده و ناپدیدشدن جادوی قدرتمند دین را نظاره کنم. به باور من در حدود 25 سال آینده تقریبا تمامی ادیان به پدیده های کاملا متفاوتی تکامل خواهند یافت تا آنجا که در بیشتر نقاط جهان دین دیگر آن ترس آمیخته با احترام را که امروزه از آن برخوردار است در اختیار نخواهد داشت.

البته بسیاری از مردم ـ شاید اکثریت آنها در جهان ـ هنوز هم با همان نوع از احساساتی که می تواند منجر به خشونت ورزی و سایر رفتارهای متعصبانه و سزاوار سرزنش گردد به دین خود وابسته   می مانند. اما بقیه ی جهان با دیده ی بصیرت به این اعمال خواهند نگریست و می آموزند که چگونه باید به آن ها بپردازند تا آن که سرانجام این گونه رفتار و نگرش ها فروکش کند و البته تردیدی در این باره وجود ندارد. این البته از خبر خوشی که داشتم، اما خبر ناخوش آن که ما برای درافتادن در روش های کارآمد و موثر با مسائل پیچیده ی جهانی مانند تغییرات آب و هوایی، آب شرب سالم و نابرابری اقتصادی نیازمند هر ذره ای از این رفتار و کردار معقولانه هستیم. آینده ی ما از این جهت در معرض خطر قرار دارد و من وقتی در حس و حالت های بدبینانه ای هستم به یاد سخنان مارتین ریز که احتمالا صحیح هم هست می افتم که می گفت:  « بعضی گروه های دینی (یا سیاسی) ناراضی شاید یک فاجعه ی زیست شناختی یا هسته ای را به راه اندازند به طوری که تمامی تلاش های مفید ما خنثی شود با این وجود بر این تصورم که ما چنانچه هشیار و گوش به زنگ باشیم دارای آن امکانات و دانش هستیم که بتوانیم بر این قبیل فجایع پیشی جوئیم ».

به خاطر بیاوریم که فقط پنجاه سال پیش سیگار کشیدن عملی بود که با خود منزلت اجتماعی بالایی همراه می آورد و اگر در حضور دیگری از کسی درخواست می شد که سیگار خود را خاموش کند این سخن در حکم درخواستی گستاخانه تلقی می شد. امروزه ما آموخته ایم که نباید این اشتباه را مرتکب شده و استفاده از دخانیات را به کلی ممنوع گردانیم و به همین خاطر امروزه سیگار و سیگاری های بسیاری هنوز وجود دارند، لیکن ما توانسته ایم که جنبه های زیانمند آن را در داخل محدوده های قابل قبول نگه داریم. سیگار کشیدن دیگر رفتار ممتازی به حساب نمی آید و آن روز نیز خواهد آمد که دین اولا انتخاب شخصی و ساده ی افراد باشد و دوم آن که دیگر انتخاب ممتازی نیست مگر شکل هایی از آن که به لحاظ اجتماعی ارزشمند باشد، و آنجا که دین نوعی از تبعیت و تعلق خاطر در میان بسیاری انواع دیگر آن است. آیا آن سازمان و تشکیلات بعدی نیز همچنان دینی باقی خواهند ماند؟ یا آن که ادیان به این ترتیب خود را منقرض می سازند. همه چیز بستگی به آن دارد که عناصر کلیدی یا تعین کننده ی دین به باور ما چه باشند. آیا دایناسورها منقرض شده اند یا آن که اعقاب آنها در شکل پرندگان به زندگی خود ادامه می دهند؟

از کجا من مطمئن هستم که چنین چیزی روی خواهد داد؟ در درجه ی اول به خاطر ناهماهنگی در انفجار اطلاعات. همراه با گسترش جهانی فن آوری اطلاعات (و نه فقط اینترنت، بلکه تلفن ها و رادیوها و تلویزیون های همراه) دیگر به هیچ وجه برای پاسداران سنت های دینی انجام شدنی نیست که جوانان خود را از قرار گرفتن در معرض انواع اطلاعات محافظت کنند (و البته محافظت از قرار گرفتن در برابر اطلاعات گمراه کننده و هر چیز مخالف مذهب)، یعنی تمامی آنچه به آرامی و به طور مقاومت ناپذیری قالب های ذهنی ضروری برای جزم گرایی دینی و عدم بردباری را تضعیف می کند. شوروشوق دینی امروز آخرین تلاش از فرط استیصال توسط نسل ما برای مسدود کردن چشم ها و گوش های نسل آتی است که البته به جایی هم نخواهد رسید. در برابر هر پیروزی که به خوبی به اطلاع همگان رسانیده شود ـ که بعضی از آشکارترین نمونه های آن چنین اند: غرق شدن دولت بوش در زیر سیل اوانگلیکن ها، افزایش تعداد دیندارانی که در ایالات متحده مدرسه را در خانه ی های خود می گذرانند، ظهور اسلام افراطی، رونق مبالغه آمیز و دوباره ی دین در روسیه در پیامد سقوط اتحاد شوروی ـ شکست های کم اهمیت بسیاری وجود خواهد داشت، همانگونه که جوانان بی سر و صدا از ایمان پدرها و پدربزرگ ها خود را کنار می کشند. این گرایش ادامه خواهد یافت، به ویژه هنگامی که جوانان از این که چه مقدار از هم سن و سالان شان دست به انتخاب یک زندگی آرام و بی سر و صدا می زنند مطلع می شوند. در سراسر جهان مقوله ی « غیر دینی » از مورمون ها سریع تر رشد    می کند، پرشتاب تر از اوانگلیکن ها و حتی پرسرعت تر از اسلام که علت رشد آن بیشتر باروری زیاد آنها و نه تغییر دین است.

کسانی که سکولار هستند می توانند بچه های خود را تشویق کنند به نوشیدن از چشمه ی دانش به هر سویی که آنها را هدایت می کند و مطمئن باشند از این که فقط درصد ناچیزی از آنها از تعلیم و تربیت سکولار سرپیچی کرده و به یکی از ادیان گرایش خواهند یافت. آئین ها و فرقه ها می آیند و می روند، درست مانند همین امروز و همانگونه که برای هزاران سال چنین بوده، اما فقط آنهایی که بتوانند به تشکیلات اجتماعی خوشخیمی تغیر ماهیت دهند قادر به رونق و شکوفایی خواهند بود. بسیاری از ادیان هم اکنون این دگرگونی را از سرگذارنیده اند و بی سر و صدا از اهمیت عناصر بی خردانه در میراث خود میکاهند و از ممنوعیت های بیگانه ستیز و مبتنی بر تبعیض جنسیتی در همین گذشته ی اخیر خود دست می کشند و توجهات خود را از خلوص عقیدتی به اثربخشی و کاردانی اخلاقی متوجه می سازند. این واقعیت که ادیان قابل سازگاری به عنوان ادیان « سابق » توسط پاک انگاران دوآتشه تحقیر می شوند نشان می دهد که تا چه اندازه موضوعات و اهداف وفاداری مستاصل شده ی آنها شکننده و آسیب پذیر شده است. در حالی که جهان درباره ی این دگرگونی ها کسب آگاهی می کند، کسانی که به شیوه های منسوخ شده شدیدا پایبند باقی مانده اند شب و روز برای جلب توجه یا برای منحرف کردن توجه فعالیت می کنند ـ ردیف کردن اراجیف تقصیر و گناه ـ تا توجه و وفاداری کودکان خود را همچنان پابرجا نگه دارند. آنها به موفقیت نخواهند رسید و این یک انتقال و تحول بدون درد نخواهد بود. خانواده ها از هم جدا می شوند و نسل ها همدیگر را متهم خواهند ساخت به عدم وفاداری و بدتراز آن. جوانان با کشفیات خود از ارائه ی تصویر غلط عمدی بزرگترهای خود مشمئز می شوند و این بزرگترهای آنها نیز نسبت به اولادشان احساس می کنند که به آنها بی پروایی کرده و به اجداد خود خیانت ورزیده اند. ما نباید اضطرابی را دست کم گیریم که در نتیجه ی این تحولات فرهنگی به راه خواهد افتاد و باید سعی نمائیم که بر اثرات اصلی آنها سبقت جوئیم و در ایجاد آرامش و تسکین برای آن کسانی که از آنها متاثر شده و رنج می برند آماده باشیم.

به باور من معضل اصلی که ما امروزه با آن روبرو هستیم واکنش افراطی است، یعنی ساختن شهید از مردمی که از فرط استیصال می خواهند جزو شهدا باشند. همه ی آنچه برای مقابله با آن نیاز داریم شکیبایی، اطلاعات و یک درخواست دائمی برای آموزش و پرورش جهانشمول در باره ی ادیان جهانی است. این عمل تکامل شکل های غیر بیماری زا از دین را مساعدت خواهد نمود، یعنی آنچه را که ما می توانیم تماما به عنوان بخش های به هم پیوسته از میراث فرهنگی سیاره مورد استقبال قرار دهیم. و سرانجام حقیقت، آزادی را برای ما به ارمغان خواهد آورد.

The Evaporation of the Powerful Mystique of Religion by Daniel C. Dennett.

Edge.org