خداوند نویسنده نیست

بهمن نیرومند

برگردان علی محمد طباطبایی

عبدالکریم سروش اندیشمند دینی ایرانی با نظریه ی خود مبنی بر این که قرآن انعکاسی از خودآگاهی تاریخی و نارسایی انسانی نویسنده اش محمد است باعث رنجش و تحریک بنیادهای محافظه کاران در حکومت دینی شده است

مطابق با نظریه ی اندیشمند دینی ایرانی عبدالکریم سروش نه خداوند که محمدِ پیامبر نویسنده قرآن است. سروش از جمله اندیشمندان اصلاح طلب است که قرآن را نه به عنوان کلام ناب خداوندی بلکه پیامی که با وساطت پیامبر ابلاغ شده است می داند. این تعبیر البته می تواند بسیاری از مسائل موجود در اسلام امروزه را حل کند، اما در محافل محافظه کار شدیداً ناخوشایند است.

البته نظریه عبدالکریم سروش تازه نیست. در طی تاریخ 1400 ساله اسلام پیوسته جریانات متعدد و معدود عالمان الهیات وجود داشته که [نگارش] کتاب مقدس مسلمانان را به پیامبر نسبت داده اند. در زمان ما نیز نمایندگان صاحب نام اسلام اصلاح گرا وجود دارد که با این برداشت که قرآن به طور مستقیم از خداوند نازل شده است موافق نیستند. آنچه دراین جا جدید است این که اکنون پیامدهای گسترده ای که ازاین نظریه ناشی می شود پیوسته با وضوح بیشتری به نام برده می شود و سروش دقیقاً همان را انجام می دهد.    

سروش با قاطعیت با برداشت مرسوم مبنی بر این که محمدِ پیامبر فرستاده [خداوند] است،  مخالف است، قرائتی که مطابق با آن محمد وحی خداوندی را دریافت کرده و آن را با همان محتوا و همان واژه ها بشارت داده است. این نگرش خصوصیات فردی پیامبر را تا حد یک ابزار بدون اراده خداوند پائین می آورد. در دیدگاه سروش این محمد است که قرآن را نوشته. همانگونه که یک شاعر با ویژگی های فردی، زبان و سبک نگارش مخصوص به خودش یک الهام هنرمندانه را شکل بخشیده و آن را به قالب کلمات و به عنوان یک شعر در می آورد، محمد نیز وحی خداوندی را گرفته، آن را عمل آورده و با واژه های خودش [به مردم] اعلام کرده است. البته در این دیدگاه تفاوت بزرگی میان یک شاعر و پیامبر و به همین ترتیب میان الهام هنرمندانه و وحی الهی وجود دارد. سروش می گوید که محمد برگزیده ای است که خداوند او را برای ابلاغ پیامش انتخاب کرده، اما در هر حال چون او یک انسان است، تابع تمامی محدودیت هایی است که زمان و مکانی که درآن زندگی کرده و روزگار می گذرانیده بر او تحمیل کرده است.  

ماموریت محمد این بود که الهامی که فراتر از ادراک و قدرت استنباط آدمی قرار داشت را به انسان ها برساند. در واقع او می بایست آنچه برای ما غیر قابل ادارک بود را درک پذیر و آنچه نامتناهی و غیر قابل فهم بود را فهم پذیر سازد. او البته این ماموریت را به ناچار فقط می توانست از طریق زبانش، ادراکش و توانایی های انسانی اش که مشروط به تاریخ اند و با محدودیت ها و نارسایی های بشری به طوراجتناب ناپذیری همراه هستند به انجام رساند. به عقیده سروش چنین واقعیت گریز ناپذیری در واقع توضحی است برای اشتباهات و تناقضات موجود در قرآن. به این ترتیب می توان از خود قرآن با دقتی کمتر یا بیشتر سطح معلومات پیامبر، میزان دانش او و شناختش از جهان را و شاید حتی وضعیت روحی او را معین نمود.

به طور کل تا همین امروز نظر مسلمانان به این گونه بوده است که قرآن نتیجه مستقیم وحی الهی است. به این ترتیب نتیجه می شود که قرآن هیچ گونه اشتباه یا تناقضی در برندارد و برای ابدیت معین شده است. زیرا خداوند بی نقص است و کلام او به زمان و مکان مقید نیست. تناقضات و اشتباهاتی که در متن به روشنی قابل اثبات باشد از نظر سنت گرایان اموری ظاهری اند ـ ظاهری زیرا فهم و توان ادارک ما برای درک ذات حقیقی آنها کفایت نمی کند. به این ترتیب انسان ها در هر عصری فقط در وضعیتی قرار دارند که بخشی از قرآن را بفهمند و بنابراین اعتبار ابدی قرآن برای همیشه محفوظ است.   

در مقابل سروش بر این نظر است که آنچه در قرآن بیان شده، تا آنجا که به اصول اعتقادات مربوط است بدون هرگونه اشتباه بوده و برای ابدیت معتبر است: برای مثال آنچه در قرآن در باره ی ویژگی های خداوند آمده، یا در مورد زندگی پس از مرگ و قواعد نیایش. این بخش های قرآن دقیقاً همان کلام خداوند است. اشتباه و تناقض را می توان در اظهارنظرها، دستورات و مقرراتی پیدا نمود که به رویدادهای تاریخی، دین های دیگر یا آنچه بخصوص به زندگی این جهان و جامعه بشری در مسائل روزمره مربوط است می پردازد. دقیقاً همین قطعه ها هستند که بیانی از فرهنگ و سطح پیشرفت روحی آن زمان هستند که اکنون مدت ها است از اعتبار افتاده است و لازم است با شناخت و دانش جدید جایگرین شود.

چنانچه از این نظریه سروش متابعت شود تمامی قانون گذاری اسلامی یا شریعت، از تبعیض زنان گرفته تا قوانین مجازات اسلامی باید از نو مورد بررسی قرار گرفته و با دنیای نو تطبیق داده شود. یک چنین مطابقت دادن وحی با تاریخ و مقدس زدایی کردن قرآن می تواند بزرگترین موانع را که راه اصلاحات را دراسلام بسته است از میان بردارد و آنهم بدون این که هسته مرکزی و جوهر معنوی و متافیزیکی ایمان دینی خدشه دارد شود.

با این وجود سروش به حق به این نتیجه می رسد که در قرائت او ازاسلام اگر چه بعضی از اصلاح گرایان دینی ـ و چه بسا در میان سنی ها ـ سهیم هستند، اما محافظه کاران اصلی و در درجه اول شیعیان حاکم در ایران شدیداً در برابر او خواهند ایستاد: « قدرت آنها بر یک برداشت محافظه کارانه از اسلام استوار است. بنابراین آنها از آن بیم دارند که با مباحثاتی ازاین دست در باره نقش پیامبر همه چیز را از دست بدهند ».

در واقع جدیدترین سخنان سروش در ایران به شدت مورد حمله قرار گرفته است. حتی بعضی او را مورد این اتهام قرار می دهند که از اعتقادات [ اسلامی ] خود دست کشیده و به دشمنان اسلام در غرب پیوسته است. زیرا او نه فقط وحی را انکار می کند که حتی به پیامبر اسلام نارسایی دانش و پیشرفت فرهنگی ناکافی را نسبت می دهد. به این ترتیب او نه فقط مبنای اعتقادات بلکه پایه و اساس حکومت اسلامی را به زیر سوال می برد.

آیت الله جعفر سبحانی یکی از روحانیون محافظه کار در میان بقیه ی آنها با جدیت بیشتری به نظریه جدید سروش پرداخته است. او ابتدا به قسمت های زیادی از قرآن اشاره می کند که در آنها به روشنی تاکید می شود که قرآن کلام خداوند است و محمد رساننده ی وحی الهی. البته محمد صرفاً نقش یک پیام آور ساده را بازی نکرده است. او قبل از آن که بتواند وحی رادریافت کند می بایست « به مرحله ای از معنویات برسد » که به کمک آنها بتواند « صداهای فرشته را شنیده و تصویراو را ببیند ». او می بایست به آن نیروی معنوی دست می یافت تا از طرفی بتواند در جهان مادی حضورداشته باشد و همزمان بدون هرگونه هراس « به عالم ملکوت وارد شده و پیام خداوند رادریافت کند ».

افزون بر آن سبحانی از این جهت سروش را مورد انتقاد قرار می دهد که به گفته او در استدلال های وی تناقضاتی وجود دارد. از یک طرف سروش می پذیرد که محمد دروضعیتی قرار داشت که وحی الهی را به همان نحوی که خداوند بیان کرده و تا آنجا که به زندگی پس از مرگ یا ویژگی های خداوند مربوط است به طور مستقیم به انسان ها منتقل کند. لیکن چگونه در عین حال می توان ادعا نمود که از طرف دیگر پیامبر بر اساس سطح معلومات خود که مقید و مشروط به دوره ای بود که در آن زندگی می کرد در قسمت هایی از کلام خداوند که به زندگی این جهانی مربوط است دچار اشتباه و تناقض شده باشد؟

روحانیون و متکلمان بسیاری مانند خود سبحانی موضعی در برابر نظریه سروش اتخاذ کرده اند به طریقی که در این میان یک جبهه ی واقعی در مقابل این اندیشمند دینی که درحال حاضر خارج از ایران زندگی می کند بوجود آمده است. همگی به او یادآوری می کنند که با آتش بازی می کند. لیکن موج مباحثاتی که نه فقط در ایران که در بسیاری از کشورهای اسلامی به جریان افتاده است دیگر قابل توقف نیست.

بهمن نیرومند متولد 1936 درتهران است. وی به عنوان نویسنده و روزنامه نگار در برلین زندگی می کند. جدیدترین کتاب وی در سال 2007 در Booklet Verlag  و با عنوان « جنگ جهانی اعلام نشده (یا بدون توجیه): نقش آفرینان و منافع در خاورمیانه » منتشر شده است.

http://www.taz.de/